«تنها در سال 93 شانزده میلیون ایرانی تلفن همراه هوشمند خریداری کرده‌اند»، «اینترنت‌موبایل، هشت میلیون کاربر فعال دارد»، «بیست میلیون گوشی هوشمند در دست ایرانی‌ها می‌چرخد»، «تعداد پیامک‌های نوروز امسال، 2/3 میلیارد کاهش داشته است» این خبرها، حضور یک پدیده جدید در جامعه ایران را روایت می‌کنند. باید این پدیده را شناخت و برای آن اندیشه کرد. شاید هنوز زود باشد که از تأثیرهای شگرف این پدیده بر جامعه سخن گفت اما ارائه برنامه‌های پژوهشی و تضارب آرا ضروری است. تاکنون همایشی پژوهشی و علمی به این پدیده مهم اختصاص نیافته است اما این ضرورت، یک ماه دیگر توسط پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جامه عمل می‌پوشد. 20 و 21 خرداد سال‌جاری همایش ملی «تلفن همراه هوشمند و سبک زندگی» با حضور صاحبنظران و پژوهشگران برجسته تلفن همراه برگزار خواهد شد. برای بررسی تهدیدها، فرصت‌ها، تأثیرها و ضرورت‌های مرتبط با تلفن همراه هوشمند، سراغ خسرو قبادی رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاددانشگاهی رفته‌ایم تا هم درباره مسأله تلفن همراه هوشمند و هم درباره برنامه‌های این همایش با او گفت‌وگو کنیم.
به گواه اظهارات وزیر ارتباطات، تلفن همراه هوشمند، بیست میلیون کاربر ایرانی دارد. برخی اعتقاد دارند، این پدیده با شتابی که در وضعیت فرا ارتباطی به وجود می‌آورد، سبک زندگی ایرانی ها را تغییر خواهد داد؟ نظر شما چیست؟
تلفن همراه هوشمند مثل همه ابزارهای ارتباطی تأثیر مستقیم، عمیق و شگرف بر سبک زندگی مردم خواهد گذاشت. این تأثیر عمیق اما به مفهوم تغییر بنیادی سبک زندگی نیست. جامعه ایرانی پیش از این در دوران مختلف با ابزارهای مدرن مواجه شده و تأثیر گرفته است. نوار کاست، رادیو، تلویزیون، ویدئو و… در زمان خود ابزارهای مترقی و مدرن بودند که ورود هر یک به جامعه ایرانی، اثر اساسی گذاشته است. این تأثیرگذاری‌ها گاه آنقدر عمیق بوده که روند جریان‌های مختلف را تشدید یا تغییر داده است. اما این تأثیر در سبک زندگی فردی و اجتماعی، به معنای تغییر و عوض کردن نظام فکری و سبک زندگی ایرانی نیست. در تولید محتوای آن، دولت و جامعه توانستند – البته با تأخیر – اثر بگذارند و مناسب با ارزش‌های فرهنگی جامعه محتوا تولید کنند.
با توجه به همین تأثیرهای عمیق، برخی خانواده‌ها و همچنین کارشناسان نگرانی‌هایی چون تخریب امنیت اخلاقی، بحران روحی، انزوا در فضای واقعی، نقض حریم خصوصی و… را درباره گسترش تلفن همراه هوشمند مطرح می‌کنند، شما تا چه حد نگران مواردی از این دست هستید؟ این نگرانی‌ها چقدر جای تأمل و تعمق دارد و چه باید کرد؟
باید نخست بدانیم چرا نهاد خانواده در جوامعی مانند ایران جایگاه والا و ویژه‌ای پیدا کرده است. مهمترین ویژ‌گی‌های نهاد خانواده از نظر من در ایران، همدلی، همدردی و صمیمیت است. به میزانی که این همدلی و همدردی‌ها و صمیمیت افزایش پیدا کند اعضای یک خانواده در حل مشکلات یکدیگر نقش مؤثری خواهند داشت و نهاد خانواده مستحکم‌تر خواهد شد. بگذریم از اینکه پدران و مادران در هر صورت و در نهایت حامی و حافظ فرزندان خود هستند. به دلیل وجود همین سه ویژگی است که نهاد خانواده در جامعه، حریم خصوصی اعضای آن است. منافع و مصالح این نهاد وجود عینی دارد و در برابر منافع و مصالح دیگر نهادهای اجتماعی کاملاً معنادار است و تعصب بر سر آن و پایداری و فداکاری برای استمرار آن وجود دارد. حال اگر در درون این حریم خصوصی که شکل دهنده منافع و ایجاد پیوندهای خاص برای آن است، حریم خصوصی دیگری پیدا شود یقیناً چالش‌هایی را با آن خواهد داشت و اگر در درون این حریم خصوصی غیر دیگری ولو به صورت مجازی وارد شود، دیوارها و حریم آن را خواهد شکست و همدلی‌ها و همزبانی‌ها را در آن مخدوش خواهد ساخت.
بویژه آنکه استفاده از این ابزار نوعی اعتیاد هم به دنبال دارد؛ به این معنا که هریک از اعضای خانواده را به طور جداگانه به خود مشغول خواهد ساخت و اعضای خانواده به افراد جداگانه با زندگی در جزیره‌های جداگانه تبدیل خواهند شد.
همچنین افراد خانواده فرصتی برای با هم بودن و به هم پرداختن پیدا نمی‌کنند و رفته رفته از هم بیگانه خواهند شد. در واقع خانه به خوابگاه تبدیل خواهد شد. چون استفاده زیاد و مستمر از تلفن همراه هوشمند، الگو‌های مصرف افراد را تغییر خواهد داد و در نهایت سبک زندگی افراد متفاوت خواهد شد. حتی ممکن است افراد نوع پوشاک و خوراک‌شان را بر‌اساس الگو‌هایی خارج از خانواده و در آموزه‌های فضای مجازی انتخاب کنند.
آنگاه افراد خانواده عضو مجموعه بزرگتری به نام خانواده نخواهند بود بلکه عضو جامعه دیگری به نام جامعه مجازی خواهند بود. در نقطه مقابل هم می‌توان از همین ابزار برای تقویت پیوند میان خانواده‌های بزرگتر استفاده کرد.
فرض کنیم فرزندانی از خانواده در شهرهای دور یا خارج از کشور مشغول به تحصیل یا کار باشندکه با استفاده از این ابزارها می‌توان پیوند میان آنان را مستحکم‌تر کرد. یا خانواده‌های هسته‌ای کنونی را با خانواده‌های بزرگ سنتی در تاریخ گذشته ایران پیوند داد. پیوند برادران و خواهران که عضو خانواده بزرگتر بودند و الان هر کدام جداگانه زندگی می‌کنند همین‌طور پیوند میان عموزادگان و… . آنها می‌توانند با پیام‌ها و ارتباط‌های از دور، گرمی‌بخش روابط خانوادگی در خانواده‌های هسته‌ای کنونی باشند.
به موضوع مهمی اشاره کردید. تلفن همراه هوشمند، گاهی به یک بیماری تبدیل می‌شود. بسیاری از خانواده‌ها، اعتقاد دارند، فضای مجازی و تلفن همراه هوشمند، جوان‌ها را دچار انزوا و توهم می‌کند، چه باید کرد؟
باید قبل از هر چیز، به مقوله آموزش توجه کرد. ما باید به کودکان خود آموزش دهیم که چگونه از ماشین‌های جدید استفاده کنند تا به قول معروف اسیر ماشینیزم نشوند.
تلفن همراه هوشمند اگربا این شتاب بالا وارد زندگی جمعی و فردی مردم شده، باید با همین شتاب نیز، محتوای آموزشی مرتبط با آن طراحی شود و در اختیار مراکز و نهادهای آموزشی دولتی و خصوصی قرار گیرد.
علاوه بر آموزش، رسانه‌ها نیز می‌توانند نقش اساسی در این حوزه داشته باشند. رسانه‌ها باید مرتب، فرهنگ استفاده از تلفن همراه هوشمند را ترویج کنند و مضرات استفاده نادرست از آن را یادآور شوند. خانواده‌ها باید بدانند حریم خصوصی ارزش و جایگاه ویژه‌ای دارد و ابزار ارتباطی بدون مرزی مانند تلفن همراه هوشمند می‌تواند این سرمایه بسیار مهم را از بین ببرد.
عطف به سخنان شما، چه مدل‌هایی برای سیاستگذاری تلفن همراه وجود دارد؟ سیاستگذاران فرهنگی کشور ما چگونه باید با این پدیده مواجه شوند؟ وضعیت تلفن همراه هوشمند در جوامع پیشرفته چگونه است؟ آنها در مواجهه با این پدیده، چه سیاست‌هایی را اتخاذ کرده‌اند؟ وضعیت ما آن‌طور که شما فرمودید چگونه است؟
نکته‌ای که به نظر من لازم و ضروری است در سیاستگذاری‌‌ها به آن توجه شود آن است که بر اساس تجربه، نمی‌توان با سیاست قهر و غلبه به سراغ این پدیده‌ها رفت، هرگونه رویکرد مبتنی بر جنبه‌های تهدیدی پدیده، فرصت‌های استفاده از آن را خواهد گرفت. در عرصه فرهنگی باید با ابزار فرهنگی و نرم وارد شد. یک رویکرد می‌تواند آن باشد که در درون خانواده‌ها و جمع‌های صمیمی و خودمانی این شبکه را ایجاد و تقویت کرد و به خلاقیت‌ها، تفکرها و نوآوری‌هایی در زمینه تولید محتوای آن بها داد و با تشویق زمینه‌های رشد آن را فراهم کرد.
این پدیده چگونه بر وضعیت تفکر و جایگاه علم در جامعه ما تأثیر می‌گذارد؟ برخی می‌گویند ابزارهای ارتباطی جدید و برخط، انسان را از مطالعه عمیق و دقیق دور کرده و او را بی‌سواد بار می‌آورد و برخی دیگر از گسترش آگاهی و سواد سخن می‌گویند.
این پدیده نیز مانند بسیاری از دیگر پدیده‌های دوران مدرن کارکرد دوگانه دارد. در برخی زمینه‌ها موجب افزایش آگاهی و سواد و در برخی زمینه‌های دیگر ممکن است موجب اتلاف وقت و سرگرم شدن به امر پیش پا افتاده شود. اما اگر حتی کارکردهای آگاهی بخشی و گسترش سواد آن را هم در نظر داشته باشیم، باید توجه کنیم که سواد و آگاهی و داشتن اطلاعات شرط لازم برای تفکر هست اما شرط کافی نیست، شرط کمال خود تفکر است.
اگر انبوه اطلاعات نزد کسی باشد اما تعمق، طبقه‌‌بندی و تحلیل نکند و بین ارکان و عناصر آن ارتباط برقرار نکرده و آنها را مقایسه نکند، فایده چندانی مترتب نمی‌شود. بنابراین اگر این ابزارها آنقدر خود را مشغول کنند که فرصت تفکر را از دست بدهد در کارکرد مثبت خود هم آثار و نتایج چندانی نخواهد داشت.
بالاخره این پدیده آمده و نیاز به بررسی جدی‌تر دارد. شما رئیس همایش «تلفن همراه هوشمند و سبک زندگی» هستید و احتمالاً این نخستین همایش علمی است که به این پدیده می‌پردازد. این همایش چه هدفی را دنبال می‌کند و دقیقاً در پی پاسخ به کدام یک از پرسش‌های بنیادی و رفع نگرانی‌ها درخصوص این پدیده منحصر به فرد است؟
در شورای سیاستگذاری همایش اهداف مهمی بررسی و تصویب شده است که تبیین رویکردهای نظری مرتبط به وسایل ارتباط جمعی نوین بویژه تلفن همراه هوشمند و کمک به تعامل میان پژوهشگران، صاحبنظران، سازمان‌ها و نهادهای دست‌اندرکار، مجری و سیاستگذار از آن جمله است.
همچنین این همایش تلاش دارد ضمن شناسایی فرصت‌ها و تهدیدهای تلفن همراه هوشمند، به تشریح وضعیت موجود و نحوه استفاده از این ابزار ارتباطی بپردازد و در نهایت راهکارهای مناسبی برای مدیریت تلفن همراه هوشمند در دو سطح کاربران و سیاسگذاران ارائه کند. این هدفگذاری‌های کلان تا حدودی به سؤالات شما درباره تلاش برای رفع و مدیریت نگرانی‌ها پاسخ می‌دهد. درکل حضور تلفن همراه در ایران، باید به مثابه یک مسأله بنیادی، بررسی و تحلیل شود تا از آسیب‌های احتمالی آن جلوگیری و برای ارتقای تأثیرهای مثبت آن برنامه‌ریزی شود و این همایش به منزله برداشتن گام نخست در این راه طولانی است.
بحث مدیریت و سیاستگذاری یکی از دغدغه‌های جدی مسئولان این همایش است. آیا این همایش درصدد است رهیافت‌های جدیدی را برای سیاستگذاری و مدیریت تلفن همراه ارائه کند؟
تمام تلاش شورای سیاستگذاری و کمیته علمی آن است که بتواند رهیافت‌هایی جدید برای مدیریت تلفن همراه ارائه کند، اما می‌دانیم که این رهیافت‌ها بر ساخته‌های اجتماعی هستند و ما تلاش داشتیم با فراخوان‌های گسترده، صاحبنظران و متخصصان را برای پاسخ به نیازهای کلان جامعه در این حوزه ترغیب کنیم و البته تاحدودی در این کار موفق شده‌ایم و مقاله‌های خوبی دریافت شده است.
با توجه به اینکه این همایش کمتر از یک ماه دیگر برگزار می‌شود و تنها یک هفته به مهلت ارسال مقاله مانده، قطعاً باید بسیاری از مقالات دریافت شده باشد. اظهار کردید مقالات خوبی نوشته شده، اگر صلاح می‌دانید در این باره بیشتر توضیح دهید.
این همایش 20 و 21 خرداد امسال برگزار می‌شود و تا آخر اردیبهشت فرصت ارسال مقاله باقی است. درباره موضوعات و کیفیت مقاله‌ها باید بگویم بخشی از مقالات را صاحبنظران و استادان برتر این حوزه نوشته‌اند.
بیشتر مقالات به محور تأثیرات و پیامدهای اجتماعی و فرهنگی استفاده از تلفن همراه هوشمند، تجارب، ظرفیت‌ها، ابعاد و فرصت‌های تلفن همراه هوشمند مربوط است. مقاله‌های خوبی نیز در حوزه‌های آینده‌پژوهی و خانواده و سبک زندگی ارائه شده است که قابل تأمل هستند.
این مقالات بیشتر از طرف استادان، دانشجویان و پژوهشگران رشته‌های جامعه‌شناسی، ارتباطات، علوم تربیتی، علوم سیاسی و… ارائه شده است. چرا که شورای سیاستگذاری اعتقاد دارد نگاه و بررسی بین رشته‌ای موضوع و توجه به ابعاد مختلف تلفن همراه هوشمند از دریچه رشته‌های مختلف می‌تواند ما را در شناخت فرصت‌ها و ظرفیت‌های این حوزه و مدیریت بهتر آسیب‌ها کمک کند. تلاش خواهیم کرد نتایج این همایش در قالب مجموعه مقالات چاپ و منتشر شود تا بتواند منبع مطالعاتی و راهنمای خوبی برای پژوهش‌های بعدی و مدیران مرتبط باشد.
