برهمین اساس گردشگری سلامت، نوعی از گردشگری است كه به منظور حفظ، بهبود و حصول مجدد سلامت جسمی و ذهنی فرد به مدتی بیشتر از ٢٤ ساعت و كمتر از یك‌سال صورت می‌گیرد. امروزه گردشگری سلامت به‌عنوان یکی از زیرمجموعه‌های مهم گردشگری در دنیا محسوب می‌شود .از همین رو یکی از منابع مهم درآمدزایی کشورهای پیشرو در نظام بهداشتی و درمانی، جذب گردشگران سلامت از دیگر کشورها است تا جایی که براساس اعلام همین سازمان، گردش مالی توریسم سلامت در جهان تا پایان سال ٢٠١٣ میلادی رقمی بالغ بر ١٢٠میلیارد دلار بوده که این روند سالانه رشدی ١٠ تا ١٢درصدی در کشورهای مختلف جهان دارد که در این میان کشورهای هند، برزیل، ترکیه و کره‌جنوبی به ترتیب بیشترین سهم را از این تجارت پرسود نصیب خود کرده‌اند.
اگرچه از گذشته‌های دور گردشگران از اقوام و قومیت‌های مختلف برای استفاده از خواص درمانی آب‌های معدنی و طبیعی به ایران سفر می‌کردند ولی توریسم سلامت به شکل و سیاق امروزی سابقه بسیار کوتاهی در کشور دارد. برای نخستین‌بار توریسم‌درمانی به شیوه کنونی در سال ١٣٨٢ مورد توجه وزارت بهداشت قرار گرفت و پس از آن با تشکیل سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری به این حوزه توجه بیشتری شد و برای توسعه آن برنامه‌ریزی‌هایی صورت گرفت و اکنون با گذشت بیش از یک دهه از آن زمان، رشد ٢٠ تا ٢٥درصدی در این حوزه نشان از توسعه نسبی این صنعت در کشور دارد.
براساس اعلام محمد پناهی دبیر شورای راهبری گردشگری سلامت، درآمد کشور از گردشگری سلامت در سال گذشته یک‌میلیارد و ٢٠٠میلیون دلار بوده است. درآمدی که جدا از منافع اقتصادی، تاثیرات مهم دیگری همچون معرفی آخرین و جدیدترین امکانات و دستاوردهای پزشکی، ارایه پیشرفت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری در این حوزه در کنار معرفی دانش و تبحر بالای جامعه پزشکی کشور را به همراه دارد، به همین دلیل هم در دنیا علاوه بر نگاه اقتصادی به گردشگری سلامت رویکرد علمی و فرهنگی هم وجود دارد.
به‌گفته پناهی هرچند آمار دقیقی از تعداد گردشگران سلامت در کشور وجود ندارد، اما اطلاعات به دست آمده از پایانه‌های مرزی نشان می‌دهد که در سال گذشته چیزی در حدود ٥٠٠هزار نفر برای دریافت خدمات درمانی وارد کشور شده‌اند. ناباروری، دندان‌پزشکی، جراحی پلاستیک، جراحی قلب، بیماری‌های مرتبط با سرطان، جراحی چشم و استفاده از آب‌های درمانی و شفابخش به ترتیب بیشترین خدماتی هستند که به گردشگرها ارایه شده است. گردشگرهایی که بیشتر از کشورهای جمهوری‌آذربایجان، عراق، ترکمنستان، افغانستان، کویت، سوریه، لبنان، بحرین، عربستان و ترکیه برای مداوا ایران را انتخاب کرده‌اند. انتخابی که به‌گفته کارشناسان این حوزه هم به دلیل وجود برخی تکنیک‌های خاص و منحصربه‌فرد درمانی به‌ویژه در جراحی‌های حساس مانند قلب، مغز و اعصاب و پیشرفت‌های حاصل شده در بخش ناباروری است و هم ارزان بودن خدمات درمانی در داخل کشور باعث شده تا ایران به‌عنوان مقصد نهایی بسیاری از اتباع کشورهای منطقه باشد.
درآمد ٣ تا ٥هزار دلاری هر توریست سلامت
اما تمام این امتیازات و امکانات موجود به جای این‌که باعث رونق اقتصادی و تقویت چرخه نظام درمانی و بهداشتی کشور شود، بیشتر جیب دلال‌ها را پر کرده است. دلالی و واسطه‌گری که متاسفانه بسیاری از بخش‌های اقتصادی کشور را تحت‌تأثیر قرار داده است، این بار در قالب دلالی توریسم درمانی، حوزه بهداشت و درمان را هدف قرار داده است.
حسینعلی شهریاری رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس، نبود برنامه مشخص و مدون در حوزه گردشگری سلامت را دلیل اصلی این معضل عنوان می‌کند و می‌گوید: «نبود هماهنگی لازم بین وزارت امور خارجه و وزارت بهداشت و نبود نظارت دقیق بر روند ورود، دریافت خدمات درمانی و کیفیت خدمات ارایه شده و نامشخص بودن مراکز بستری و ارایه‌کننده خدمات به گردشگرها سلامت باعث شده که واسطه‌گری در این حوزه نقش بسیار پررنگ و البته مخربی داشته باشد.»
او می‌افزاید: «روند درمانی گردشگران سلامت چندان مشخص نیست و اطلاعات جامعی در این خصوص وجود ندارد. البته نگاه صرف اقتصادی به این حوزه هم چندان انسانی و درست نیست، هرچند گفته می‌شود که هر توریست سلامت چیزی بین ٣ تا ٥هزار دلار برای کشور ارزآوری دارد، ولی چون در این حوزه بحث درمان و بهبود سلامتی مطرح است، نگرانی‌هایی وجود دارد، چون با این نگاه احتمال دارد وجهه پزشکی کشور تخریب شود.»
شهریاری با اشاره به برخی اقدامات کشورهای همسایه برای جلوگیری از حضور اتباع خود در ایران جهت مداوا و دریافت خدمات درمانی می‌گوید: «کشور جمهوری‌آذربایجان چند وقتی است که با استفاده از توان رسانه‌های خود، اتباعش را از سفر به ایران بر حذر می‌دارد ولی با این حال اطلاعاتی که از پایانه‌های مرزی به ما می‌رسد نشان می‌دهد که حجم بالایی از گردشگرهای سلامت از جمهوری‌آذربایجان به کشور ما می‌آیند. این امتیاز بزرگی است که برای حفظ و ارتقای آن باید بین سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری، وزارت بهداشت و وزارت امور خارجه همکاری خوبی شکل بگیرد.»
او می‌افزاید: «این همکاری باید در جهتی باشد که درنهایت مشخص کند که گردشگر سلامت برای مداوای چه بیماری به کدام مرکز درمانی مراجعه و چه خدماتی دریافت می‌کند. پزشکانی که در تیم درمانی او قرار دارند چه کسانی هستند و نتیجه درمان چه خواهد بود. تمام این مراحل باید با نظارت دقیق از سوی وزارت بهداشت در سامانه‌ای مشخص ثبت شود. در این صورت می‌توان از صنعت توریسم درمانی سخن به میان آورد.» رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس با اشاره به بازدیدی که در همین خصوص از استان‌های شمال غربی کشور داشته است، می‌گوید: «قاچاق عمده و سازمان یافته، بلای جان اقتصاد کشور شده است و متاسفانه توریست سلامت نیز به نوعی به کشور قاچاق می‌شود. این وضع در برخی از استان‌های مرزی بسیار نگران‌کننده است.
گردشگران سلامت توسط دلال‌ها به برخی کلینیک‌های خصوصی منتقل می‌شوند که در بسیاری از موارد این مراکز حتی امکانات و صلاحیت ارایه خدمات درمانی را ندارند. این مسأله در دراز مدت صدمات جبران‌ناپذیری به نظام درمانی و بهداشتی کشور وارد می‌کند. این افراد مانند واسطه‌های فروش سلامتی به گردشگران هستند که به شدت سلامت، اقتصاد و حتی مقام و منزلت نظام درمانی و جامعه پزشکی را تهدید می‌کنند.»
ورود گردشگران سلامت از مبادی غیر رسمی
وجود ظرفیت‌های مناسب و توان بالای علمی در حوزه پزشکی در کنار دسترسی راحت و آسان به ایران ازجمله امتیازاتی است که کمتر کشوری در منطقه از آن برخوردار است و همین مسأله باعث‌شده تا بسیاری از اتباع کشورهای منطقه ایران را برای مداوای بیماری‌های خود انتخاب کنند.
محمد جهانگیری معاون برنامه‌ریزی و نظارت سازمان نظام پزشکی کشور با بیان این مطلب به «شهروند» می‌گوید: «توان علمی و تبحر بالای پزشکان کشور و وجود برخی مولفه‌های دیگر چون امنیت، رفاه نسبی اجتماعی و خدمات بیمارستانی و کلینیکی مناسب و ارزان نسبت به دیگر کشورهای منطقه باعث شده تا بسیاری از مردم در این کشورها ایران را برای انجام مداوا و حصول سلامتی خود انتخاب کنند.»
او با بیان این‌که کشورهای ترکیه، اردن و امارات به ترتیب بیشترین میزان جذب توریسم سلامت در منطقه را دارند، می‌افزاید: «براساس آخرین آمارهایی که در کنفرانس گردشگری سلامت کشورهای اسلامی ارایه شد، مالزی در بین کشورهای جهان اسلام بیشترین میزان جذب توریست سلامت را دارد. در این میان ایران پس از ترکیه، اردن و امارات متحده عربی در رتبه پنجم قرار دارد.»
دبیر علمی کنفرانس گردشگری سلامت کشورهای اسلامی با اشاره به برخی مشکلات برای جذب گردشگر سلامت در کشور می‌گوید: «در چند سال اخیر به دلیل برخی مشکلات و ناهماهنگی‌ها نتوانستیم آن‌طور که باید از تمام ظرفیت‌های موجود در حوزه گردشگری سلامت استفاده کنیم و همین مسأله باعث شد برخی کشورهای منطقه نظیر ترکیه و امارات متحده عربی از ما جلو بزنند.»
او عدم هماهنگی بین وزارت امور خارجه، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری و وزارت بهداشت را مهم‌ترین مشکل این حوزه عنوان می‌کند و می‌افزاید: «مشکلات و ناهماهنگی‌ها برای صدور ویزا، نبود زیرساخت‌های لازم برای جذب گردشگر و از همه مهم‌تر، فقدان سیستم نظارت دقیق از سوی وزارت بهداشت در روند درمانی اتباع خارجی که برای مداوا به ایران سفر می‌کنند، باعث شده تا در مجموع نتوانیم از ظرفیت‌های مناسب پزشکی برای جذب توریست سلامت در کشور استفاده کنیم.»
جهانگیری در اختیار قرار ندادن تسهیلات ویژه برای کسانی که در این حوزه عملکرد مثبت و درستی دارند را از دیگر کمبودها برمی‌شمرد و می‌افزاید: «در تمام کشورهای پیشرو در این حوزه، توجه ویژه‌ای به بازاریاب‌ها و آژانس‌های فعال در بخش توریسم درمانی می‌شود و از سوی دولت و مسئولان بهداشتی و درمانی آن کشورها مورد حمایت قرار می‌گیرند ولی در کشور ما به دلیل همین کمبود شاهد ورود گردشگران سلامت از مبادی غیررسمی هستیم.»
او با بیان این‌که متاسفانه در چند سال اخیر بیشترین سود توریسم درمانی نصیب دلالان شده است، به‌طوری که براساس برآورد‌های انجام شده ٩٠درصد از گردشگران سلامت توسط این افراد وارد کشور شده‌اند، می‌افزاید: «این افراد با نفوذ و قدرت مالی بالای خود و با استفاده از برخی روابط در داخل و خارج از کشور، گردشگران سلامت را به برخی مراکز درمانی خاص در داخل کشور انتقال می‌دهند و با این کار سود سرشاری را به جیب می‌زنند.
این کار جدا از مشکلات اقتصادی که برای کشور به‌همراه دارد، به دلیل نبود نظارت دقیق بر روند درمانی این افراد از سوی مراجع درمانی و بهداشتی کشور ممکن است وجهه جامعه پزشکی و نظام درمانی کشور را خدشه‌دار کند چون هر گردشگر سلامت به نوعی سفیر و مبلغ خدمات درمانی کشور خواهد بود، به همین دلایل باید ساماندهی مناسبی در این خصوص انجام شود.»
جهانگیری با تأکید بر سرمایه‌گذاری و ورود بخش خصوصی در این حوزه می‌افزاید: «محور اصلی در جذب توریست سلامت توجه به بخش خصوصی است، چراکه دولت نه توان ورود به این بخش را دارد و نه از نگاه کلان اقتصادی دخالت دولت در این حوزه منطقی نیست، به همین دلیل هم فعال‌سازی بخش خصوصی در حوزه توریسم سلامت می‌تواند، ظرفیت‌های مناسبی را پیش روی نظام درمانی و بهداشتی کشور قرار دهد و جایگاه کشور را در جذب گردشگر سلامت در منطقه ارتقا دهد.»
او با اشاره به راه‌اندازی سامانه جامع خدمات گردشگری سلامت در آینده نزدیک می‌افزاید: «در آخرین جلسه شورای راهبری گردشگری سلامت مقرر شد تا این سامانه راه‌اندازی شود، همچنین در این جلسه چند کارگروه تخصصی برای ساماندهی خدمات به گردشکران سلامت با همکاری وزارت بهداشت، سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری، سازمان نظام پزشکی و وزارت امور خارجه تشکیل شد تا فرآیند جذب توریست سلامت در کشور راحت‌تر و با نظارت بیشتر و دقیق‌تری صورت پذیرد.»
ممنوعیت عمل پیوند اعضا برای گردشگران سلامت
یکی از جاذبه‌های خدمات درمانی کشور برای اتباع کشورهای منطقه، انجام عمل پیوند است. پیشرفت‌های روزافزون پزشکی در انجام جراحی پیوند اعضای مختلف بدن در کنار ارزان بودن این خدمات در کشور باعث شده که ایران به‌عنوان اولین مقصد افراد نیازمند به عمل پیوند در میان مردم منطقه شناخته شود. همین مسأله باعث شد تا در چند سال گذشته حجم بالایی از گردشگران سلامت برای انجام این عمل به ایران سفر کنند.
اما وجود برخی مشکلات و سوءاستفاده‌های دلال‌ها، وزارت بهداشت را مجبور کرد تا در قوانین جراحی پیوند اتباع خارجی بازنگری‌های زیادی انجام دهد. کتایون نجفی‌زاده رئیس اداره پیوند وزارت بهداشت با بیان این‌که مسأله جراحی پیوند اعضا با خدمات درمانی دیگری که به اتباع خارجی ارایه می‌شود کاملا تفاوت دارد، به «شهروند» می‌گوید: «به‌طورکلی دریافت اعضای بدن توسط اتباع کشورهای بیگانه امری مذموم است.
دلیل آن هم احتمال بالای اعمال غیرانسانی در این حوزه است، به همین دلیل هم در ایران دریافت اعضای بدن یک ایرانی توسط هر تبعه خارجی ممنوع بود ولی انجام عمل پیوند میان دو هموطن که ایران را برای انجام این عمل جراحی انتخاب می‌کردند بدون هیچ محدودیتی انجام می‌شد که آمار بسیار بالایی هم داشت، به‌طوری که فقط در سه‌ماه اول سال ٩٣ آمار پیوند اعضا در ایران از کل پیوند اعضا در سال٩٢ پیشی گرفت. اما تحقیقات انجام شده نشان داد که در جراحی پیوند اعضا هم ردپایی از واسطه‌گری وجود دارد. افزایش سوءاستفاده و رفتارهای غیرانسانی افراد سودجو یا همان دلال‌ها باعث شد تا مشکلات این حوزه روز‌به‌روز بیشتر شود و حتی کار به جایی برسد که یک تبعه عربستانی با مدارک جعلی در نتیجه عمل پیوند کلیه، جانش را از دست بدهد.»
او می‌افزاید: «حجم بالای تخلفات در این بخش، از انجام جراحی‌های غیرقانونی پیوند گرفته تا جعل مدرک‌شناسی و تخلفات بیمارستان‌هایی که بدون مجوز و امکانات دست به انجام چنین جراحی‌هایی می‌زدند، باعث شد تا شورایعالی پیوند که ریاست آن را وزیر بهداشت برعهده دارد، انجام هرگونه عمل پیوند را برای تمام اتباع خارجی ممنوع اعلام کند و همچنین تمامی بیمارستان‌ها و مراکز درمانی خصوصی از انجام جراحی پیوند اعضا منع شوند.»
نجفی‌زاده با اشاره به ممنوعیت انجام جراحی پیوند در بسیاری از کشورها می‌گوید: «این جراحی بنا به دلایلی که گفتم در بسیاری از کشورها ممنوع است چون فروش اعضای بدن برای انجام عمل پیوند کاری غیرانسانی است. البته این قوانین سخت‌گیرانه در بعضی از مواقع مشکلاتی را هم برای دریافت‌کنندگان خدمات درمانی به‌وجود می‌آورد ولی در مجموع وجود این قوانین نقش حمایتی در جهت حفظ کرامت انسانی دارد، البته بنا بر مصوبه شورایعالی پیوند با توجه به حضور تعداد بالای اتباع افغانی در کشور عمل پیوند برای آن دسته از اتباع افغانی که به صورت قانونی در کشور حضور دارند در صورت وجود اهدا‌کننده افغانی در مراکز درمانی دولتی کشور انجام می‌شود.»
