چرا کار برای دولت روحانی بعد از توافق سخت تر شده است؟

محمد رهبری/ کارشناس ارشدعلوم سیاسی
دراین میان آنچه واضح ومشهود است،افزایش انتظاربرای گشایش ورشداقتصادی درمیان اصولگرایان وافزایش انتظار برای گشایش سیاسی در میان اصلاح طلبان است.نگارنده این یادداشت خود،پیش ازاعلام توافق هسته ای دریادداشت مورخ 15 تیر درهمین روزنامه باعنوان«کنترل تغییرات اجتماعی،باحل بحران هسته‌ای»بااستفاده از نظریه محرومیت نسبی به تبيین وضعیت دولت روحانی درصورت توافق ونحوه بهبوداین وضعیت پرداخته بودم و در آن مقايسه به این موضوع اشاره شده بودکه چگونه توافق هسته ای باایجاد ثبات اقتصادی می‌تواندمانع ایجاداحساس«محرومیت نزولی»درمردم شود. همان طور که در آن یادداشت اشاره شده بود،محرومیت نسبی انواعی دارد که ازجمله آن «محرومیت ناشی‌ازبلندپروازی»است که به وضعیتی اطلاق می شودکه توانایی‌های افراد ثابت است اماانتظارات‌شان افزایش می‌یابد. به این ترتیب اگرفردانتظاربهبودشرایط(اقتصادی، اجتماعی و…)راداشته باشد اماانتظاراتش برآورده نشود،دچارچنین محرومیتی می شود.حال باتوجه به توافق هسته ای وافزایش انتظارات از دولت روحانی،خطرایجادچنین محرومیتی افزایش یافته است.

ازمنظر اقتصادی،اگربخواهیم انتظارات بیجاونامعقول نسبت به بهبود وضعیت اقتصادی، نظیر افت شدید قیمت‌ها را درنظرنگیریم،انتظارات معقولی نیزپس از توافق شکل گرفته است که ازجمله آن ها بهبود وضعیت کسب وکار،سرمایه گذاری درحوزه های مهم واستراتژیک اقتصادی وبهبود زیرساخت‌های اقتصادی باتوجه به پول‌های آزادشده است.پس ازتوافق هسته‌ای، احتمالا باید شاهد افزایش درآمددولت ازطریق فروش بیشتر نفت وکالاهای دیگر ورود پول‌های بلوکه شده باشیم. اقتصاددانان ازاین شرایط که درآمدهای دولت به این طریق افزایش پیدا می‌کند با عنوان «تکانه مثبت»یادمی کنند.این تکانه مثبت عوارض مختلفی ازجمله افزایش بودجه بیش از میزان افزایش درآمد دولت،تشدیدرقابت‌های سیاسی به دنبال بزرگ‌تر شدن دولت درنتیجه افزایش استخدام ها و افزایش مصرف و نقدینگی دارد.درهمین راستامواردمتعدددیگری را نیز می‌توان به عنوان عوارض اقتصادی احتمالی که پس ازتوافق ایجادمی‌شودنام برد.بنابراین افزایش انتظارات مردم از یک سووآسیب‌هاوعوارضی که«تکانه مثبت»اقتصادی می تواند به دنبال داشته باشد از سوی دیگر،شرایطی را ایجادمی کندکه می تواندمنجربه محرومیت ناشی از بلندپروازی شود. مردم انتظاربهبودوضعیت اقتصادی رادارند،امادرصورت ایجادبحران‌های ناشی ازتکانه مثبت اقتصادی، نه تنها این وضعیت بهبودپیدانمی کند، بلکه بدترنیزمی شودواگرچه این«بدتر»شدن وضعیت لزوما به معنای افت شدیدشاخص های اقتصادی وبازگشت به شرایط پیش از 92 نیست، اما ازآنجایی که انتظارات بالا رفته است می تواندمنجربه محرومیت ناشی ازبلندپروازی شودو همان‌طور که نظریه محرومیت نسبی پیش‌بینی می کند، این محرومیت تقاضا برای تغییرات اجتماعی درجامعه رابالا می بردکه این موضوع می‌تواند خطری جدی برای دولت روحانی باشد.ازسوی دیگر،توافق هسته‌ای می تواند آسیب های دیگری را درعرصه سیاسی به دنبال داشته باشد.تکانه مثبت اقتصادی، می‌تواندمنجربه حاشیه رفتن طبقه متوسط جامعه شود،چراکه در شرایط تکانه مثبت،دولت پول داردواحساس نیازکمتری به طبقات متوسط وبالای جامعه،که اصلاحات اجتماعی را رقم می‌زنند،پیدامی‌کند.

این وضعیت درشرایطی که عموم اصلاح طلبان در جامعه انتظار گشایش سیاسی را دارند،می تواندبه وضعیت پیچیده ای منجر شود.خصوصا آنکه مخالفان رقبای دولت درعرصه سیاسی وکسانی که خواهان ناموفق بودن دولت هستند، درشرایط فعلی به واسطه امکاناتی که دراختیار دارند، فضا رابرای گشایش سیاسی احتمالا تنگ ترخواهند کردتابدنه اجتماعی دولت تقویت نشود.آنهابه خوبی ازافزایش انتظار رای دهندگان به دولت درخرداد 92، آگاهی دارندوباممانعت ازایجادگشایش سیاسی در فضای کشور،تلاش خواهند کردتااین انتظارات محقق نشود.بنابراین درحوزه سیاسی نیزسه مسئله پیش روی دولت است.اول افزایش انتظار رای دهندگان دولت درخرداد 94،دوم تلاش مخالفان دولت برای محقق نشدن این انتظارات ازطریق امکاناتی که دراختیاردارندوسوم عوارض سیاسی ناشی از تکانه مثبت اقتصادی که دربالا به آن اشاره شد.باتوجه به موارد مذکوروعوارض احتمالی توافق درهردو عرصه سیاسی واجتماعی،مدیریت این شرایط بسیار اهمیت دارد. درشرایط فعلی توپ درزمین دولت ودست حسن روحانی است واین که او چگونه این فضا رامدیریت می‌کنداهمیت دارد.اگر بتواندپول‌هاو سرمایه های جدید رابه خوبی مدیریت کند،می تواند به یکی ازقهرمانان توسعه کشور تبدیل شودواگر ازمدیریت این مسئله ناتوان باشداحتمالاشاهد افزایش درخواست‌های اجتماعی برای تغییر در میان مدت خواهدبود.

ازسوی دیگرودرحوزه سیاسی نیز،حرکت بین خطوط اصلاح طلبان و مخالفان اصلاحات اجتماعی،برای حسن روحانی سخت ترازگذشته خواهد بود چرا که هردو طرف،بنابردلایلی که اشاره شد،بیش ازپیش برمواضع خوداصرارخواهند کرد و شاید روحانی را مجبور کنندتانهایتا تصمیم بگیرددریک طرف این خط بایستد.کار برای روحانی و دولتش از بعد از توافق سخت ترخواهد بودوبایددیدکه رئیس جمهور،این وضعیت پیچیده راچگونه مدیریت می کند.