برجام در کلام رهبر معظم انقلاب
چندان تمایلی برای ورود به حوزه متن برجام نداریم چرا که رهبرانقلاب مسائل پس از برجام را مهمتر از برجام دانستند (1) اما با توجه به فضای بررسی برجام در مجلس و داغ بودن فضای اظهارنظرها، مروری جامع بر فرمایشات رهبر انقلاب درباره برجام مفید به نظر می رسد. مخصوصا که دیده می شود متاسفانه به شکلی گزینشی نسبت به این فرمایشات برخورد شده و بخش مهمی از نگاه ایشان در فضای ایجاد شده به فراموشی سپرده شده است.
پیش از ورود به بحث باید تصریح شود، ابراز نظر کارشناسی افراد حتی خلاف نظر رهبری نه تنها برای کارشناسان بلکه به تصریح خود ایشان، حتی برای منصوبین ایشان، منعی ندارد (2) و حتی به نظر نویسنده برای کارشناسان مختلف وظیفه ای دینی و ملی است که در تصمیم سازی چنین اتفاق تاریخی تاثیرگذار باشند لذا اگر اختلاف دیدگاهی بین نظرات کارشناسان و بیان رهبری وجود داشت، به معنای تخطئه آن دیدگاه نیست البته به همین نسبت این توقع وجود دارد که منتقدان نیز با همین نوع مواجهه مخالفان دیدگاه خود را تخطئه نکنند.
برای تجزیه و تحلیل مناسب، خوب است با دسته بندی موضوعی به بحث ورود کنیم. بر این اساس می توان متن برجام را به 3 دسته کلی تقسیم کرد: مسائل مربوط به صنعت هسته ای، مسائل مربوط به مراکز نظامی و امنیت ملی و در نهایت موضوع تحریم ها.
صنعت هسته ای
یکی از حوزه های مهم در برجام که بخش زیادی از سوالات و ابهامات را به خود اختصاص داده است، مسائل مربوط به صنعت هسته ای است، مسائلی مانند تعداد سانتریفیوژها، سایت فردو، سایت نطنز، مسائل تحقیق و توسعه در صنعت هسته ای، ظرفیت غنی سازی، میزان غنی سازی مورد نیاز و…
رهبر انقلاب در خطبه های نماز عید فطر، که چند روز پس از توافق هسته ای بیان شد، درباره صنعت هسته ای در یک نگاه کلی و برآیندی، بیانات صریحی دارند که با عبارت «روی کاغذ آورده اند و دارند امضا می کنند» هرگونه تردیدی را برای نگاه ایشان درباره صنعت هسته ای و همچنین تحقیق و توسعه برطرف می کند: «آنچه من به ملّت ایران می خواهم عرض بکنم [این است] : جمهوری اسلامی به توفیق الهی و به حول و قوّه الهی، مقتدر و قوی است، روزبه‌روز هم قوی‌تر شده است. ده سال، دوازده سال است که شش دولت بزرگ جهانى -که از لحاظ ثروت اقتصادى و غیره، جزو کشورهاى مقتدر دنیا محسوب می شوند- این ها نشسته‌اند در مقابل ایران، با هدف اینکه ایران را از پیگیرى صنعت هسته‌اى خودش باز بدارند؛ این را صریحاً گفته‌اند. هدف واقعى آنها این است که پیچ‌ومهره‌هاى صنعت هسته‌اى به کلّى باز بشود؛ این را سال ها پیش هم به مسئولین ما صریحاً بیان کردند، الان هم در همین آرزو هستند. ده سال، دوازده سال کشمکش با جمهورى اسلامى، نتیجه[اش] این شد که این شش قدرت، امروز ناچار شدند که گردش چند هزار سانتریفیوژ را در کشور تحمّل کنند؛ ناچار شدند ادامه این صنعت را در کشور تحمّل کنند؛ ناچار شدند ادامه تحقیقات و توسعه این صنعت را تحمّل کنند. تحقیق و توسعه صنعت هسته‌اى ادامه خواهد یافت؛ گردش صنعت هسته‌اى ادامه خواهد یافت؛ این چیزى است که آنها سال ها تلاش کردند، [ولى] امروز روى کاغذ آوردند و امضا دارند می کنند که حرفى ندارند. این معنایش چیست جز اقتدار ملّت ایران؟ این بر اثر ایستادگى ملّت، مقاومت ملّت، و بر اثر شهامت و ابتکار دانشمندان عزیز ما است. رحمت خدا بر شهریارى‌ها و رضائى‌نژادها و احمدى روشن‌ها و علیمحمّدى‌ها؛ رحمت خدا بر شهداى هسته‌اى، رحمت خدا بر خانواده‌هاى این ها، رحمت خدا بر ملّتى که پاى حرف حقّ خود و احقاق حقّ خود مى‌ایستد.» (3)
مسائل دفاعی و امنیتی
محور دوم نگرانی ها و ابهامات و نقدها در برجام، به مسائل دفاعی و امنیتی برمی گردد، مسائلی مانند نوع نظارت ها و سوءاستفاده از آنها، اجازه دسترسی به سایت های نظامی، امکان ادامه آزمایش های تسلیحات دفاعی و … رهبرانقلاب در همان خطبه های نماز عید فطر که چند روز پس از پایان مذاکرات ایراد شد در این باره نیز بیان شفاف و روشنی داشتند: «نکته بعدی این است که چه این متن تصویب بشود و چه نشود، به حول و قوّه الهی، اجازه هیچ‌گونه سوءاستفاده‌ای از آن داده نخواهد شد؛ اجازه خدشه در اصول اساسی نظام اسلامی به کسی داده نخواهد شد؛ قابلیّت های دفاعی و حریم امنیّت کشور، به فضل الهی حفظ خواهد شد، اگرچه می دانیم دشمنان بر روی این نقطه بخصوص، تکیه زیادی دارند. جمهوری اسلامی، در زمینه حفظ قابلیّت های دفاعی و امنیّتی خود -آن‌هم در این فضای تهدیدی که دشمنان برایش به‌وجود می‌آورند- هرگز تسلیم زیاده‌خواهی دشمن نخواهد شد.» (4)
این بیان که تصریح می کند اگر متن(یعنی برجام) هم تصویب شود اجازه سوءاستفاده از آن داده نخواهد شد، احتمال امکان سوءاستفاده را منتفی نمی کند (حتی با توجه به تحلیل ام در یادداشت های پیشین مدعی هستم در این زمینه ضعف هایی وجود دارد) اما به روشنی این اطمینان را ایجاد می‌کند که از نظر ایشان متن به گونه ای نیست که نتوان در اجرای برجام راه های سوءاستفاده از آن را مسدود نکرد.
موضوع تحریم ها
بخش سوم مباحث مطروحه در برجام، مسائل مربوط به رفع تحریم ها است و در این زمینه ابهامات و انتقادهای متعددی مطرح شده است، مانند عدم برداشته شدن عمده تحریم ها، امکان بازگشت تحریم ها به بهانه های مختلف، عدم تناظر رفع تحریم ها با اقدامات ایران، تعلیق و نه لغو تحریم های کنگره و اتحادیه اروپا و رئیس جمهور آمریکا، برنداشته شدن تحریم سوئیفت، امکان بازگشت دوباره تحریم ها و…
در زمینه تحریم ها رهبر انقلاب بیان کلی مشابه دو محور گذشته نداشتند که بتوان حکمی روشن برای همه سوالات و ابهامات از دیدگاه ایشان پیدا کرد ایشان فقط در دیدار با اعضای مجلس خبرگان در مواردی خاص اعلام موضع کردند. در این دیدار ایشان مباحث مربوط به هسته ای را به دو بخش تقسیم کردند «مسائل مربوط به برجام» و «مسائل مربوط به پس از برجام» و اتفاقا تصریح کردند که مسائل مربوط به پس از برجام از نظر ایشان مهمتر از برجام است. (5)سپس ذیل بخش مربوط به برجام فقط نکته خود درباره ضرورت کنار نگذاشتن مجلس را توضیح دادند و سپس با عبارت «و امّا مسائل بعد از برجام…» وارد این بخش شدند و ذیل آن چند نکته گفتند که دو نکته آن مربوط به تحریم ها بود. نکته اول مربوط به بدحرف زدن آمریکایی ها بود و اینکه آن ها می گویند چهارچوب تحریم ها حفظ خواهد شد و این حرف ها خلاف علتی بود که برای مذاکره رفتیم ودر نهایت ایشان تصریح می‌کنند:«اگر بنا است تحریم ها برداشته نشود، پس معامله‌ای وجود ندارد، دیگر اصلاً این معنا ندارد. مسئولان این را باید مشخّص کنند و نگویند که مثلاً او برای قانع کردن رقبای داخلی خودش این حرف را می زند. بله، دعوایی که در آمریکا هست، دعوای واقعی است؛ بنده عقیده ندارم که دعوای صوری و ظاهری است، واقعاً اختلاف دارند، علّت اختلافشان هم برای ما روشن است؛ لکن به‌هرحال آنچه رسماً گفته می شود، پاسخ لازم دارد؛ اگر پاسخ داده نشود همان تثبیت خواهد شد. این یک مطلب است.» (6)
بر اساس این فرمایشات،روشن است که تاکید رهبر انقلاب بر ضرورت پاسخ متقابل به بد حرف زدن آمریکایی ها برای جلوگیری ازتثبیت حرف آن ها ست.
پس از این مطلب ایشان وارد بحث دوم در حوزه تحریم ها می شوند و می‌فرمایند:« نکته دوّم این است که اینها راجع به همان بخشی از تحریم ها هم که اظهار می کنند که برداشته خواهد شد، می گویند تعلیق یا متوقّف می شود؛ مسئله ما این نبوده. مشخّص است که تحریم های اقتصادی باید برداشته شود؛ گفتیم هم فوراً! حالا «فوراً» را معنا کردند، ما هم حرفی نزدیم، اشکال ندارد؛ دوستان ما در اینجا آن «فوراً» را به یک شکلی معنا کردند، یک ترتیبی برایش انتخاب کردند، ما هم مخالفتی نکردیم. لکن بالاخره [تحریم ها] باید برداشته بشود، توقّف تحریم نداریم، تعلیق تحریم نداریم؛ اگر آنها تعلیق می‌کنند، خب پس ما هم اینجا تعلیق می کنیم، اگر این‌جور است ما اقدام اساسی روی زمین چرا انجام بدهیم؛ بنابراین [منظور] لغو تحریم ها است. البتّه در بعضی از موارد گفتند که لغو دست دولت آمریکا که طرف مذاکره ما است، نیست؛ آنها را گفتند که متوقّف می کنیم و از حقوق قانونی خودمان استفاده می‌کنیم و کارهایی از این قبیل؛ امّا آن چیزهایی که دست خود دولت آمریکا است یا آنچه دست دولت های اروپایی است، آنها به‌طور کامل [باید برداشته شود].» (7)
این بیان به روشنی از ضرورت لغو تحریم های اروپا و رئیس جمهور آمریکا سخن می گوید و تصریح اینکه اگر این اتفاق نیفتد ما هم اقدامات خود را تعلیق می کنیم. فارغ از این اختلاف که سخن تیم هسته ای را بپذیریم که مدعی است تحریم های مذکور لغو شده است یا مطابق با دیدگاه امثال نویسنده باشد که معتقدیم تحریم های اروپا لغو کامل نمی شود و تصمیم سیاسی آن تعلیق می شود، این نکته مهم در بیان رهبر انقلاب واضح و غیرقابل تردید است که ایشان این بحث را ذیل بخش «پس از برجام» مطرح می کنند لذا روشن است که برطرف کردن دغدغه یا مسئله مطرح شده توسط ایشان، مربوط به حوزه اجرای برجام است که باید در بخش اجرا نقطه ضعف موجود پوشش داده شود به گونه ای که اگر بحث لغو تحریم ها در عمل اجرایی نشد باید اقدامات ایران نیز در اجرا به نوعی اجرایی شود که تعلیق محسوب شود. بر اساس آنچه ذکر شد در بخش مربوط به تحریم ها می توان مباحث را اینگونه جمع بندی کرد که ایشان درباره بسیاری از ابهامات مربوط به حوزه تحریم سکوت کرده اند (گرچه سکوت ممکن است احتمال نبود نگرانی مهم توسط ایشان را تقویت کند، اما نمی توان این سکوت را به معنای تایید برداشت کرد) و فقط در مواردی خاص اعلام نظر کرده اند که مربوط به بخش پس از برجام و اجرای برجام می شود.
موارد متفرقه
غیر از سه بخش اصلی برجام چند محور متفرقه نیز این روزها درباره بیانات رهبری مطرح شده است. اول اینکه مباحثی که رهبرانقلاب درباره نفوذ طرح می کنند مربوط به متن برجام است. در این باره اظهار نظر صریح ایشان در دیدار اعضای مجمع جهانی اهل بیت علیهم‌السلام و اتحادیه رادیو و تلویزیون‌های اسلامی این است: «آنها به خیال خودشان، در این جریان مذاکرات هسته‌ای -این توافقی که حالا نه در اینجا هنوز تکلیفش معلوم است، نه در آمریکا؛ هم اینجا معلوم نیست که رد بشود یا قبول، هم آنجا معلوم نیست که رد بشود یا قبول- نیّت آنها این بود که از این مذاکرات و از این توافق، وسیله‌ای پیدا کنند برای نفوذ در داخل کشور. ما این راه را بستیم و این راه را به طور قاطع خواهیم بست؛ نه نفوذ اقتصادی آمریکایی‌ها را در کشورمان اجازه خواهیم داد، نه نفوذ سیاسی آنها را، نه حضور سیاسی آنها را، نه نفوذ فرهنگی آنها را؛ با همه توان -که این توان هم بحمدا… امروز توان زیادی است- مقابله خواهیم کرد؛ اجازه نخواهیم داد.» (8)
همچنین بعد از بیانات ایشان درباره این که مذاکره با آمریکا ممنوع است و این مذاکره برای ما منفعتی ندارد(9) عده ای این بحث را به مذاکرات هسته‌ای نیز تعمیم دادند و بر همین اساس نتیجه گیری کردند که پس خروجی این مذاکرات یعنی برجام منفعتی در پی نداشته است البته درباره این مذاکرات از ابتدای ماجرا، بیانات زیادی وجود دارد اما به نظر می رسد سخنان شفاف و صریح ایشان در دیدار اقشار مختلف مردم(10) به روشنی گواه نگاه ایشان در این مسئله می باشد و نه تنها اصل مذاکرات در موضوع هسته ای را تایید کردند بلکه تصریح ایشان براین که مذاکره کنندگان نیز «خوب ظاهر شدند» قابل توجه است: «ما فقط در قضیّه هسته‌ای به دلایل مشخّصی که مکرّر هم این دلایل را ذکر کرده‌ایم، موافقت کردیم بروند مذاکره کنند؛ خب مذاکره کردند. بحمدا… مذاکره‌کنندگان ما هم در این عرصه خوب ظاهر شدند؛ امّا در عرصه‌های دیگر ما اجازه مذاکره ندادیم و با آمریکا مذاکره نمی کنیم.»
پی نوشت ها
1- بیانات در دیدار رئیس و اعضاى مجلس خبرگان رهبرى؛12 شهریور 1394
2- بیانات در دیدار جمعى از دانشجویان؛ 20 تیر 1394
3-بیانات در خطبه های عید سعید فطر؛ 27 تیر 1394
4-همان
5- بیانات در دیدار رئیس و اعضاى مجلس خبرگان رهبرى؛12 شهریور 1394
6- همان
7-همان
8- بیانات در دیدار اعضای مجمع جهانی اهل بیت علیهم‌السلام و اتحادیه رادیو و تلویزیون‌های اسلامی؛ 26 مرداد 1394
9-بیانات رهبر انقلاب در جمع فرمانده های سپاه و خانواده های آنان؛15 مهر 1394
10- دیدار اقشار مختلف مردم با رهبر انقلاب؛ 18 شهریور 1394
محمد سعید احدیان
179/
