عبور امن تلگرام

موبنا – سال 94 را بسیاری از فعالان در صنایع مختلف با امید ایجاد تغییر در زمینه فعالیتشان و خارج شدن از رکود شروع کردند. وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات نیز از این قاعده مستثنی نبود. وزارت ارتباطات در این سال روی پروژه‌ها و طرح‌هایی مانند تولید محتوا، ارائه وام به شرکت‌های دانش‌بنیان، تغییر در پروانه‌های 10 ساله شرکت‌های اینترنتی، توسعه زیرساخت‌های شبکه ارتباطی، راه‌اندازی اینترنت روستایی و… تمرکز داشت. اما شاید اصلی‌ترین کاری که وزارت ارتباطات در این سال انجام داد جلوگیری از فیلتر شدن شبکه‌هایی بود که مورد استقبال بسیاری از کاربران ایرانی قرار گرفت. مانند سال‌های گذشته وزارت ارتباطات برای فیلتر کردن یا محدود کردن دسترسی کاربران به شبکه‌های اجتماعی مانند تلگرام، اینستاگرام، واتس‌اپ و … از سوی برخی نهاد‌ها تحت فشار بود. نمونه بارز آن هم به زمان انتخابات اخیر مجلس و خبرگان بازمی‌گردد. تا جایی که حتی وزیر ارشاد نیز هفته گذشته و بعد از اعلام نتایج رای‌گیری مجلس و خبرگان اعلام کرد که در این دوره تلاش‌های متعددی برای فیلترینگ شبکه‌های موبایلی در ایران صورت گرفت، اما وزرای عضو کمیته تعیین مصادیق محتوای مجرمانه در برابر این جریان مقاومت کردند. محمود واعظی، وزیر ارتباطات دولت یازدهم تقریبا از یک سال گذشته تمام تلاش خود را به کار بسته تا بیشتر از این روی سرویس‌های اینترنتی محدودیت ایجاد نشود. وی در آخرین اظهار نظرش در این خصوص نیز گفته است که سیاست ما توانمندسازی این شبکه‌ها به جای مسدودسازی است. در گزارش زیر نگاهی به اتفاقات یک سال اخیر در حوزه فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی خواهیم انداخت. آن‌طور که در خبرها و گزارش‌های مختلف می‌توان دید، در سال 94 برعکس سال‌های گذشته تلگرام بیشتر از سرویس‌های دیگر نظیر واتس‌اپ، تانگو، لاین و … در معرض تهدید به فیلتر شدن قرار داشت.

فیلترینگ هوشمند و اختلال در وایبر

از روزهای آخر سال 93 اختلال در شبکه پیام‌رسان وایبر شروع شد. بسیاری این اختلال را در آن زمان به اجرای آزمایشی فیلترینگ هوشمند ارتباط دادند اما بلافاصله وزیر ارتباطات هر گونه اختلال در شبکه وایبر را به خاطر اجرای آزمایشی فیلترینگ هوشمند رد کرد و مسوولان این وزارتخانه اعلام کردند اختلال در این شبکه از خارج کشور است. اوج اختلال در شبکه پیام‌رسان وایبر به 13 روز تعطیلات نوروز 94 بازمی‌گشت تا جایی که بسیاری از کاربران برای ارسال یک عکس یا فیلم کم‌حجم باید ساعت‌ها منتظر می‌ماندند. به دنبال افزایش این اختلال‌ها برخی کارشناسان و فعالان ارتباطی، این اختلال را به کاهش درآمد اپراتورهای همراه از محل ارسال پیامکی در ایام نوروز ارتباط دادند. حتی رئیس سازمان تنظیم مقررات ارتباطات در اولین روزهای کاری سال 94 به دنبال کاهش آمار پیامک‌های نوروزی اپراتورهای تلفن همراه، اعلام کرد که باید فعالیت شبکه‌های اجتماعی داخلی و خارجی قانونمند شود تا فعالیت آنها به طرح اقتصادی و درآمدهای اپراتورها ضربه وارد نکند. اما با تمام اینها وزارت ارتباطات اختلال در وایبر به دلیل کاهش درآمد اپراتورها را نیز رد کرد. تاکنون هم هنوز مشخص نشده که اختلال روی شبکه وایبر به چه علت بوده است.

کوچ به سمت تلگرام

در حالی هنوز کندی در شبکه وایبر ادامه دارد که دیگر کاربران جهان بدون مشکل از خدمات این سرویس استفاده می‌کنند. کندی ایجاد شده در وایبر باعث تسلیم شدن کاربران ایرانی این شبکه نشد، چرا که آنها راه دیگری، یعنی کوچ به سرویس پیام‌رسان «تلگرام» را پیدا کرداند. افزایش کندی در سرویس وایبر، باعث شد تعداد کاربران ایرانی تلگرام در بازه زمانی کوتاه‌مدت به چند برابر تبدیل شود. به طوری که براساس اعلام مسوولان تلگرام، در سه ماه اول سال 94 و با ایجاد محدودیت در شبکه وایبر، تعداد کاربران ایرانی (داخل کشور) از یک میلیون به سه میلیون نفر رسید. همچنین براساس آخرین اخبار اعلام‌شده از سوی مقامات دولتی ایران، در حال حاضر کاربران ایرانی تلگرام نزدیک به 20 میلیون نفر هستند که از این تعداد نزدیک به 14 میلیون نفر فعال هستند.

استیکرهای دردسرساز

تلگرام که به فاصله زمان اندکی توانست بین کاربران ایرانی جا باز کند برای مدت کوتاهی بدون کوچک‌ترین دردسری کار خود را ادامه داد. اما این فضای آرامش چندان طولانی نبود. چرا که یکی از قابلیت‌های این شبکه پیام‌رسان اینترنتی یعنی اجازه ساخت استیکر به کاربران، خیلی سریع کار دست این سرویس داد. در این میان اگرچه به لحاظ فرهنگی بسیاری از این استیکرها به خاطر استفاده از زبان فارسی و شخصیت‌های آشنا برای مردم مقبولیت قابل توجهی داشت اما در مواردی در این استیکر‌ها با شخصیت‌های سیاسی نیز شوخی‌هایی شده بود یا برخی از این استیکرها حریم‌های اخلاقی را زیر پا گذاشته بودند. همین موضوع کافی بود تا تلگرام نیز به صف شبکه‌های اجتماعی در انتظار فیلتر بپیوندد. مقامات دولتی، نمایندگان مجلس، پلیس فتا و … نسبت به این بی‌حرمتی ایجاد شده توسط استیکر‌های تلگرام هشدارهای گوناگونی را مطرح کردند و از وزارت ارتباطات خواستار برخورد با این شبکه شدند و در نهایت نیز درخواست فیلتر شدن این شبکه از سوی کمیته فیلترینگ کشور مطرح شد. در این بین محمود واعظی، برعکس وزیران دو دولت گذشته به جای فیلتر کردن سریع این شبکه، تیمی‌ را برای مذاکره با مدیران تلگرام وارد میدان کرد تا از طریق گفت و گو با مدیران این شبکه جلوی ساخت استیکر‌ برای کاربران ایرانی گرفته شود. در نهایت نیز محمود واعظی در یکی از نشست‌های خبری خود در پاسخ به سوالی در خصوص نتیجه این مذاکرات اعلام کرد:‌ مدیریت این شبکه مجازی در ایمیلی که برای وزارت ارتباطات فناوری اطلاعات ارسال کرده است، متعهد شده براساس قوانین جمهوری اسلامی فعالیت داشته باشد و این استیکرهای غیر اخلاقی را از شبکه خود برای کاربران ایرانی حذف کند.

ایجاد کانال و تهدیدی دیگر

بعد از این اتفاق تلگرام تا چند ماه بدون هیچ تهدید یا مشکل اختلالی در اختیار کاربران ایرانی بود اما مجددا در آخرین فصل تابستان و اضافه شدن امکان ایجاد «کانال» به این سرویس باعث شد تا تلگرام دوباره مورد توجه کمیته فیلترینگ کشور قرار بگیرد. همزمان با این اتفاق تلگرام دچار اختلال و کندی شدیدی شد که تا پیش از این چنین اختلالی را کاربران سرویس وایبر در ایران تجربه کرده‌ بودند. در حالی که فضای مجازی پر از شایعاتی در خصوص فیلتر شدن این شبکه بود اما یک توییت از سوی مدیرعامل تلگرام همه این گمانه‌زنی‌ها را تغییر داد.

چهارشنبه شب 29 مهرماه پاول دورف، موسس روسی شبکه پیام‌رسان تلگرام درحساب توییتر خود از درخواست مدیران وزارت ارتباطات برای جاسوسی از اطلاعات کاربران ایرانی را داد. او در توییتی در این زمینه گفت: «وزارت ارتباطات خواستار جاسوسی و سانسور این شبکه شده اما تلگرام این درخواست‌ها را نادیده گرفته است.» همین توییت کافی بود تا کاربران ایرانی دلیل اختلال در سرویس تلگرام خود را نتیجه جاسوسی از این شبکه بدانند. اما در حالی که کاربران نگران از به خطر افتادن حریم شخصی خود بودند، یک روز بعد از این توییت وزیر ارتباطات در حاشیه یکی از برنامه‌های خبری خود در جمع خبرنگاران حاضر و هر گونه درخواست دولت ایران از تلگرام برای جاسوسی کاربران ایرانی این شبکه را رد کرد واعظی در این خصوص اعلام کرد: ما هیچ نامه‌ای مبنی بر درخواست جاسوسی از شهروندان برای تلگرام نفرستادیم اما طی روزهای اخیر مکاتباتی با این شرکت داشتیم تا استیکرها و کانال‌های غیراخلاقی را که قبلا این شبکه برای ایرانیان مسدود کرده بود و اخیرا دوباره باز شده را مسدود کند. به گفته وزیر ارتباطات این مکاتبات با اختلالات شدید اینترنت طی روزهای اخیر مصادف شده و ظاهرا مدیران تلگرام تصور کرده‌اند فقط این اختلالات مربوط به آنها است و ما دستور به فیلترینگ داده‌ایم این در حالی بود که مشکل اینترنت کلی بوده و همه شبکه‌های اجتماعی از جمله تلگرام دچار اختلال شده‌اند. در ادامه هم مدیر تلگرام به صورت غیرمستقیم عذرخواهی و اظهارات خود در خصوص جاسوسی از کاربران ایرانی از سوی وزارت ارتباطات را پس گرفت.

اصرار کمیته فیلترینگ به فیلتر تلگرام

اما این پایان کاری برای خارج شدن تلگرام از بحران نبود؛ چرا که با افزایش کانال‌های مختلف روی این سرویس، مجددا بررسی فیلتر شدن این شبکه اجتماعی در دستور کار کمیته فیلترینگ کشور قرار گرفت. در این خصوص حتی جلسه‌های اضطراری نیز برگزار شد. هر چند اکثر این جلسه به خاطر غیبت برخی از اعضای آن از جمله نماینده وزیر ارتباطات و به حد نصاب نرسیدن اعضای کمیته برای رای گیری، بدون نتیجه باقی ماند. در حالی که به فاصله دو هفته یک بار کمیته فیلترینگ جلساتی برای تصمیم‌گیری در خصوص تلگرام برگزار می‌کرد از سوی دیگر واعظی خبر از به نتیجه رسیدن مذاکرات وزارت ارتباطات با مسوولان تلگرام برای مسدود‌شدن کانال‌های غیراخلاقی می‌داد. در همین زمینه وزیر ارتباطات در خصوص واکنش تلگرام به اخطار ایران گفته بود: به دنبال آخرین مکاتبه و اخطاری که از سوی وزارت ارتباطات به مسوولان تلگرام در خصوص مسدود کردن کانال‌های غیر اخلاقی صورت گرفت، مسوولان این شبکه اقدام به مسدود کردن کانال‌های غیر اخلاقی کرده‌اند. اما این تلاش‌های وزارت ارتباطات به هیچ وجه مورد قبول برخی اعضای کمیته فیلترینگ قرار نمی‌گرفت. برای مثال دبیر کمیته فیلترینگ کشور در گفت و گو با خبرگزاری مهر اعلام کرد که تنها 5 درصد از کانال‌های غیراخلاقی تلگرام بسته شده و 95درصد این کانال‌ها هنوز باز است. همچنین وی از برگزاری یک جلسه فوری دیگر برای تصمیم‌گیری در خصوص تلگرام خبر داده بود. اما در نهایت در اواسط دی ماه این جلسه برگزار شد که اکثریت اعضا به فیلترینگ تلگرام رأی ندادند.

فصل جدید برای فیلترینگ هوشمند

اجرای فیلترینگ هوشمند به شکل منطقی و استاندارد یکی از برنامه‌هایی است که وزارت ارتباطات دولت یازدهم آن را پیگیری می‌کند. فاز اول این پروژه به صورت آزمایشی اواخر سال گذشته به اجرا گذاشته شد. براساس آنچه مسوولان وزارت ارتباطات می‌گویند خروجی اولیه اجرای این طرح نیز موفقیت‌آمیز بوده است. با این حال وزارت ارتباطات برای محکم‌کاری در بهمن ماه سال 94 خبر از برگزاری مناقصه فیلترینگ هوشمند اینستاگرام، تلگرام و سایر شبکه‌های اجتماعی داد تا در نهایت این طرح اجرایی شود و بتوان به صورت هوشمند بر محتوای این شبکه‌های اجتماعی نظارت کرد. براساس اظهارات وی 11دانشگاه در زمینه فیلترینگ هوشمند شبکه‌های اجتماعی در حال فعالیت هستند و به نتایج مطلوبی نیز دست یافته‌اند تا بتوان این طرح را به خوبی اجرا کرد. براساس آخرین اظهارت محمود واعظی، هفته پیش فاز سوم پروژه فیلترینگ هوشمند با تمرکز بر اجرای آن از سوی شرکت‌های اینترنتی در دستور کار قرار گرفته است. حالا باید منتظر ماند تا در سال آینده آیا فیلترینگ هوشمند باعث اختلال‌های بیشتر روی شبکه‌های اجتماعی می‌شود یا خیر؟

 منبع: دنیای اقتصاد | نویسنده: سونیتا سراب‌پور