آشنایی با سنگین‌ترین پرنده جهان: باسترد بزرگ (+عکس)
موبنا – «باسترد بزرگ» یا «اوتیس تاردا» نام پرنده نسبتا بزرگی است که به خانواده «جنوس اوتیس» تعلق دارد و به خاطر کمیاب بودن آن در سال‌های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است. این پرنده در مزارغ و زمین های باز مناطق جنوبی و مرکزی اروپا زندگی می‌کنند و البته در مناطق معتدل آسیایی نیز یافت می‌شود. گونه های این پرنده که در اروپا ساکن هستند علاقه‌ای به مهاجرت ندارند و معمولا به صورت ثابت در مناطق مشخص زندگی می‌کنند، ولی در آسیا شرایط اندکی متفاوت پیش می‌رود و این پرنده زمستان‌ها به مناطق گرمسیر می‌رود. دو کشور پرتغال و اسپانیا حدود ۶۰ درصد جمعیت این پرنده در جهان را در خود جا داده‌اند و دیگر کشورهای اروپایی تعداد کمتری از آن را در اختیار دارند. آخرین باری که این پرنده در انگلستان مشاهده شد به سال ۱۸۳۲ برمی‌گردد و تلاش‌های اخیر برای بازگشت دوباره «باسترد بزرگ» به این کشور موفقیت آمیز بوده است. منطقه «سالیسبری پلِین» که محدود آموزشی ارتش بریتانیا محسوب می‌شود به صورت ویژه ۴۰ عدد از این پرنده را در خود جا داده است و در خطر قرار گرفتن جمعیت این پرنده باعث شده است آنها به صورت آزاد زندگی نکنند و نتوانند به شکل غریزی برای خود لانه بسازند. در بررسی‌های جهانی نام این پرنده در فهرست «گونه‌های آسیب‌پذیر» قرار گرفته است.
طبقه‌بندی و ریشه‌شناسی
«کارل لینائوس» از مشهورترین زیست‌شناسان در سال ۱۷۵۸ میلادی این پرنده را با نام علمی آن طبقه‌بندی کرد و او آن زمان معتقد بود به یک خانواده بزرگتر به نام «آویس تاردا» تعقد دارد. همین مسئله باعث شد نام این حیوان «باسترد» در نظر گرفته شود. ریشه این نام در زبان یونانی به معنی «خستگی ناپذیر» بوده است. عبارت «تاردا» در زبان لاتین به معنی «آهسته» و «آگاهانه» است که به نوع راه رفتن این پرنده برمی‌گردد و در مجموع این دو کلمه خاصیت و ماهیت این پرنده بزرگ را نمایان می‌کند.
توصیف
این طور که زیست شناسان می‌گویند، نر بالغ «باسترد بزرگ» در اصل سنگین‌ترین پرنده روی کره زمین محسوب می‌شود که قابلیت پرواز کردن دارد و از این نظر می‌توان آن را متمایز دانست. بررسی‌ها همچنین نشان داده است از نظر جثه و وزن بین گونه‌های نر و ماده، این پرنده بیشترین تفاوت را بین همه پرندگان جهان شامل می‌شود و گونه نر بسیار سنگین‌تر و بزرگتر از ماده است. نوع نر این پرنده نسبت به ماده چهار برابر سنگین‌تر است و جثه بزرگتری دارد. در بین همه گونه‌های باستردها و دیگر انواع پرندگانی که روی کره زمین زندگی می‌کنند، یک نوع از آن به نام «کوری باسترد» که پا و دم بلندتری دارد بزرگترین نوع پرنده در جهان محسوب می‌شود که امکان پرواز کردن دارد.
در مورد وزن این پرنده گزارش‌های فراوان منتشر شده است. یک گونه از آن که با نام باسترد هندی شناخته می‌شود در مقابل این گونه‌ها قرار می‌گیرد. قد جنس نر در این پرنده بین ۹۰ تا ۱۰۵ سانتی‌متر است و طول بدن آن ۱۱۵ سانتی متر محاسبه می‌شود. طول بال‌های این پرنده نیز بین ۲.۱ تا ۲.۷ سانتی‌متر محاسبه می‌شود. جنس نر می‌توان بین ۵.۸ تا ۱۸ کیلوگرم وزن داشته باشد و البته گزارش‌های منتشر شده در مورد وزن این حیوان از سراسر جهان تفاوت‌هایی را شامل می‌شود. در کشور روسیه جنس نر این پرنده به طور میانگین ۹.۲ کیلوگرم وزن دارد، در اسپانیا میانگین وزن نرها در دوره تولیدمثل به ۹.۸۲ کیلوگرم و در دیگر فصل‌ها به ۱۰.۶۲ کیلوگرم می‌رسد، در آلمان جنس نر با میانگین وزن ۱۱.۹۷ کیلوگرم زندگی می‌کند و کتاب رکوردهای جهانی گینس اعلام کرده است که میانگین وزن نر بالغ این پرنده در بریتانیا ۱۳.۵ کیلوگرم بوده است. طی مطالعه‌ای که در کشور اسپانیا انجام شد محققان یک نر بالغ در این کشور شناسایی کردند که وزن آن ۱۹ کیلوگرم بود. سنگین‌ترین نمونه از این پرنده که در طول تاریخ وزن شده است در شهر «مانچورا» شناسایی شد که ۲۱ کیلوگرم وزن داشت. البته برخی گزارش‌ها در نقاط مختلف جهان منتشر شده است که وزن سنگین‌تر این پرنده را هم نشان می‌دهد و این گزارش‌ها به صورت رسمی تایید نشده‌اند.
نوع ماده حدود یک‌سوم کوچک‌تر است و بدن کشیده‌تری دارد. به طور میانگین قد نوع ماده پرنده بین ۷۵ تا ۸۵ سانتی‌متر محاسبه می‌شود، طول بدن آ ۹۰ سانتی‌متر و طول بال‌های آن ۱۸۰ سانتی‌متر است. میانگین وزن بدن ماده نیز یک‌سوم سبک‌تر از نر است. در مجموع گفته می شود که ماده‌ها با میانگین وزن ۳.۱ تا ۸ کیلوگرم زندگی می‌کنند. البته مانند نرها، برای جنس ماده «باسترد بزرگ» نیز وزن‌های مختلف گزارش شده است. در کشور آلمان میانگین وزن ماده این پرنده ۳.۸۲ کیلوگرم است، اسپانیایی‌ها این رقم را ۴.۳۵ کیلوگرم شناسایی کرده‌اند و در روسیه هر «باسترد بزرگ» ماده با میانگین وزن ۶ کیلوگرم زندگی می‌کنند. این اعداد و ارقام نشان می‌دهد که گونه‌های شرقی این پرنده بین جنس نر و ماده تفاوت کمتری دارند.
زیستگاه
زیستگاه این پرنده علفزارها و دشت‌های باز، زمین‌های تخت و دامنه کوه‌ها است. آنها را می‌توان در کتشزارها نیز مشاهده کرد و در مزارع غلات، تاکستان‌ها و مزارع گیاهان علوفه‌ای نیز آنها را دید. با این طور در طول فصل تولید می‌ثل این پرنده از نزدیک شدن به مناطقی که انسان در آن حضور دارد اجتناب می‌کند و بنابراین در فصل مذکور این پرنده کمتر سراغ مزارع می‌رود. «باسترد بزرگ» معمولا تمایل به زندگی در مناطقی دارد که حشرات بیشتری در آن زندگی می‌کنند.
بیشترین تعداد این پرنده در اروپا ساکن هستند و بیش از نیمی از جمعیت آن در کشور اسپانیا سکونت دارد. بر اساس آخرین سرشماری صورت گرفته در اسپانیا بیش از ۳۰ هزار عدد «باسترد بزرگ» دیده می‌شود و تعداد کمتر آن در کشورهای روسیه و مجارستان وجود دارد.
نوع زندگی
این گونه پرنده به صورت گروهی زندگی می‌کند، به خصوص در فصل زمستان که هوا سردتر می‌شود دسته‌های چندده‌تایی این پرنده به صورت واضح مشاهده می‌شود. گروه‌های نر و ماده این حیوان در خارج از فصل تولیدمثل معمولا در کنار هم زندگی نمی‌کنند. «باسترد بزرگ» معمولا با سرعت آهسته راه می‌رود و با این وجود زمانی که می‌خواهد پرواز کند، با سرعت بیشتر می‌دود. تاکنون میانگین سرعت این پرنده در هنگام دویدن محاسبه نشده است، با این وجود گفته می‌شود که نوع ماده این پرنده در هنگام دویدن می‌تواند سرعت خود را به سرعت روباه‌های قرمز برساند. میانگین سرعت دویدن روباه قرمز ۴۸ کیلومتر بر ساعت محاسبه شده است.
این پرنده در هنگام پرواز نیز می‌تواند به خوبی عمل کند و به خصوص در فصل مهاجرت از این قابلیت خود به خوبی بهره می‌برد. این پرنده قادر است در هنگام پرواز سرعت خود را به ۸۰ کیلومتر بر ساعت برساند. هر دو جنس نر و ماده «باسترد بزرگ» معمولا ساکت هستند و صدای زیادی تولید نمی‌کنند، ولی در هنگام خطر و مواردی که خشمگین میشوند صداهای خاص خود را دارند. نر بالغ در هنگام انتخاب ماده و خودنمایی با باز کردن بال‌ها یک صدای به خصوص تولید می‌کند و صدای او تیز و بلند است. ماده‌ها نیز زمانی که در لانه هستند و از جوجه‌ها مراقب می‌کنند برای برقراری ارتباط با جفت خود صداهایی تولید می‌کند. جمعیت این پرنده در آسیا و روسیه از گونه‌های مهاجر هستند که پیش از مهاجرت در اروپا زندگی می‌کرده‌اند و البته در فصل زمستان به صورت جمعی در دسته‌های بزرگ مهاجرت می‌کنند. در بقیه مناطق جغرافیایی از جمله آسیای مرکزی مهاجرت این پرنده به صورت جزئی و برای پیدا کردن غذا صورت می‌گیرد. در شبه جزیره ایبری باستردها در دوره‌های زمانی مختلف مهاجرت می‌کنند و این کار بیشتر برای تولید مثل صورت می‌گیرد. در مجموع می‌توان گفت تعداد این پرنده در مناطق جغرافیایی مختلف در هنگام تابستان و زمستان با یکدیگر متفاوت است.
تولید مثل
فصل تولید مثل این پرنده در اصل ماه مارس است که در آن به طور معمول یک نر با پنج ماده جفتگیری می‌کند. پیش از جفتگیری نرها یک بار در ماه ژانویه با ریزش کامل پرهای خود مواجه میشوند و طی دوره زمانی یک ماه مجدد پرهای آنها به طور کامل درمی‌آید. نرها در زمستان گروه‌های کوچک ایجاد می‌کنند و دیگر باستردها را گردهم می‌آورند. این اتفاق به آنها کمک می‌کند از گرمای بدن یکدیگر استفاده کنند و از این طریق بتوانند در فصل سرما زنده بمانند.
مانند دیگر انواع پرندگان جنس نر باسترد حرکاتی را انجام می‌دهد تا توجه ماده را به خود جلب کند و در این اتفاق با دیگر نرها رقابت می‌کند. نرها با باز کردن پرهای خود خودنمایی می‌کنند و هنگامی که با ماده مواجه میشوند گلوی خود را به اندازه توپ فوتبال باد می‌کنند. سپس به سمت جلو حرکت می‌کنند و با حرکت‌های متوالی سر و گردن پرهای بلند فندقی و سفید خود را بالای سر می‌آورند. نرها هچنین از دم خود برای جلب توجه ماده استفاده می‌کنند و آن را در معرض نور آفتاب باز و بسته می‌کنند. این نمایش می‌تواند چندین دقیقه به طول بیانجامد.
تخم‌های این پرنده براق با لکه‌های قهوه‌ای است که ماده در ماه ژوئن تخم می‌گذارد. لانه این پرنده که در فرورفتگی‌های کم‌عمق زمین ایجاد می‌شود به گونه‌ای است که در یک منطقه خشک با زمین نرم قرار دارد و لانه جدید معمولا با فاصله اندک از لانه سال گذشته بنا می‌شود. برخی از این پرندگان لانه خود را در غارها ایجاد می‌کنند و آخرین مطالعه صورت گرفته در کشور مغولستان نشان داده است که به طور میانگین لانه‌های این پرندگان ۹ متر با یکدیگر فاصله دارد. لانه‌ها معمولا در اواسط تپه‌ها بنا می شوند و به طور میانگین ۱۹۰ تا ۲۳۰ متر با زمین فاصله دارند. مناطقی که لانه‌سازی در آن انجام می‌شود به طور معمول با گیاهان پوشیده شده است و روی آن را ۱۵ تا ۳۵ سانتی‌متر گیاه می‌پوشاند که این اتفاق برای حفاظت بیشتر از جوجه‌ها انجام می‌شود. همچنین، لانه‌ها معمولا در معرض نور خورشید بنا میشوند.
میانگین وزن هر تخم «باسترد بزرگ» ۱۵۰ گرم است و به طور میانگین طول آن ۷۹.۴ میلیمتر و عرض آن هم ۵۶.۸ میلیمتر محاسبه شده است. ماده به مدت ۲۱ تا ۲۸ روز روی تخم‌ها می‌خوابد و جوجه‌ها به محض اینکه پرهایشان شروع به رشد کردن می‌کند لانه را ترک می‌کنند و البته تا زمان یک سالگی از مادر خود جدا نمی‌شوند. باستردهای جوان در همین دوره زمانی یکساله دوره‌های آموزشی لازم برای یاد گرفتن پرواز را پشت‌سر می‌گذارند. آنها با کشیدن بال‌ها، دویدن، بال زدن‌های محکم و تند، و تلاش برای پرواز تا ارتفاع کوچک این مهارت را یاد می‌گیرند. باسترد جوان اگر در موقعیت خطر قرار بگیرد معمولا با استفاده از رنگ بدن خود استتار می‌کند و در این حالت صدای نفس‌های او شنیده نمی‌شود.
رژیم غذایی
این گونه از پرندگان در طول فصول مختلف غذاهای مختلف می‌خورد. در ماه آگوست در مناطق شمال و غرب اسپانیا ۴۸.۴ درصد از منبع غذایی باسترد بزرگ را گیاهان سبز تشکیل می‌دهند، ۴۰.۹ درصد منبع غذایی آنها بی‌مهرگان است و ۱۰.۶ درصد منبع غذایی این پرنده را هم دانه‌ها تشکیل می‌دهند. این پرنده در کشور اسپانیا علاقه زیادی به خوردن گیاه یونجه دارد و البته انواع مختلف دانه‌ها، قاصدک‌ها، انگور، دانه‌های خشک گندم و جو، و … برای آن محبوب است.
این پرنده علاقه زیادی به خوردن حشرات دارد و در فصل تابستان حشرات غذای اصلی باسترد بزرگ را تشکیل می‌دهد. با این وجود در فصل زمستان این پرنده به گیاه‌خواری روی می‌آورد. سوسک‌ها، انواع زنبور‌ها، مورچه‌ها، ملخ‌ها و … غذای این حیوان را تشکیل می‌دهند. مهره‌داران کوچک نیز از جمله جوندگان کوچک، قورباغه‌ها، مارمولک‌ها، جوجه دیگر پرندگان و … نیز ممکن است در رژیم غذایی باسترد بزرگ قرار گیرد. زوج‌های باسترد در برخی موارد یک نوع سوسک را برای سم‌زدایی از بدن خود می‌خورند.
در فصل زمستان جست‌وجو برای پیدا کردن غذا بیشتر می‌شود و هر دو جنس نر و ماده از صبح به دنبال غذا می‌گردند. گروه‌های نرها در ارتفاعات پایین‌تر از گروه ماده غذا را جست‌وجو می‌کنند و به خصوص در کشور اسپانیا که هنگام زمستان منابع غذایی کمتر می‌شود، آنها با مشکلات بیشتری مواجه میشوند. نرها بیشتر وارد مزارع انسان میشوند و از این طریق سعی می‌کنند منابع غذایی بهتری در دست داشته باشند. اندازه بزرگتر بدن آنها کمک می‌کند با هر بار غذا خوردن برای دوره زمانی طولانی‌تر بتوانند انرژی را در بدن خود نگه دارند.
مرگ و میر
هر «باسترد بزرگ» به طور میانگین حدود ۱۰ سال زندگی می‌کند و با این وجود برخی از انواع این پرنده با سن ۱۵ سال نیز شناسایی شده است. بیشترین سن این پرنده که به صورت رسمی ثبت شده ۲۸ سال است. نرهای بالغ بیشترین مرگ ومیر را نسبت به ماده‌ها دارند، زیرا در طول فصل تولید مثل آنها با دیگر نرها مبارزه می‌کنند. به همین علت بسیاری از نرها ممکن است در چند سال اول بلوغ جان خود را از دست بدهند.
اگرچه اطلاعات دقیق از میزان شکار این پرنده موجود نیست، ولی بیش از ۸۰ درصد از باستردهای بزرگ در یک سال اول زنده می‌مانند و البته ممکن است که قربانی شکارچیان شوند. جوجه‌ها به خاطر تمایلی که به پرواز دارند معمولا توسط دیگر حیوانات شکار میشوند. پرنده‌های شکاری، خارپشت‌ها، روباه‌ها، گوشتخواران، سمورها، موش صحرایی و گراز وحشنی مهم‌ترین دشمنان این پرنده را تشکیل می‌دهند. با این وجود روباه‌های قرمز و پرندگان گوشتخوار بزرگترین دشمن این پرنده محسوب میشوند و سعی می‌کنند جوجه یا تخم‌ها را از داخل لانه بربایند.
جوجه‌ها به سرعت بزرگ میشوند و در طول شش ماه وزن آنها به دوسوم وزن بدن یک باسترد بالغ می‌رسد. از آنجایی که جوجه‌ها با این وزن توان پرواز کردن ندارند، روباه‌ها، گرگ‌ها، سگ‌های وحشی، شغال‌ها و عقاب‌ها به راحتی آنها را شکار می‌کنند. پدر و مادر جوجه‌ها رفتارهای بسیار جسورانه برای محافظت از فرزدان خود نشان می‌دهند و معمولا با همه توان تلاش می‌کنند جلوی شکار جوجه‌ها را بگیرند.
توزیع جمعیت
در سال ۲۰۰۸ میلادی به بعد جمعیت جهانی «باسترد بزرگ» از ۴۴ هزار عدد به ۵۱ هزار عدد رسید که البته بین ۳۸ تا ۴۷ هزار عدد از آنها در منطقه اروپا ساکن بود و در این میان ۳۰ هزار باسترد بزرگ در کشور اسپانیا شناسایی شد. در سال ۲۰۱۲ میلادی اعلام شد مجارستان بزرگترین زیستگاه بعدی این پرنده محسوب می‌شود و ۱۵۵۵ مورد از این پرنده در آن زندگی می‌کنند. در سال‌های اخیر در سراسر منطقه اروپای شرقی، اروپای مرکزی، آسیا و به خصوص در کشورهای قزاقستان و مغولستان این پرنده دیده شده است.
نکته قابل ملاحظه اینجاست که «باسترد بزرگ» در کشور ایران هم زندگی می‌کند و برخی گونه‌های آن داخل کشور دیده شده است.
