بیشترین انگیزه زنان ایرانی برای عمل زیبایی
مسئله‌ای که در این پژوهش بررسی می‌کنیم ذهنیت زنان به منزله کنشگرانی است که به انجام جراحی‌های زیبایی گرایش دارند.
تغییر الگوهای فرهنگی و سبک زندگی و تأثیر آن بر بدن افراد در جامعه، با توجه به جایگاه ایران به لحاظ آماری در جهان در زمینه این جراحی‌ها و استقبال گسترده‌ای که زنان از این جراحی‌ها دارند، ایجاب می‌کند که به تحلیل علل و انگیزه گرایش زنان به جراحی‌های زیبایی توجه شود.
امروزه، جراحی‌های زیبایی یکی از شایع‌ترین اعمال جراحی در سطح جهان است و میزان متقاضیان آن، روزبه‌روز افزایش می‌یابد. به‌طوری‌که در سال 2000 در آمریکا، تعداد افرادی که تحت عمل جراحی زیبایی قرار گرفتند، حدود 1.3 میلیون نفر بوده‌اند که در مقایسه با سالهای 1992، حدود 198 درصد افزایش نشان می‌دهد.
در سال 2006 در آمریکا، با جمعیت 300 میلیون نفری، 10 میلیون جراحی زیبایی انجام شده است. این آماری است که انجمن جراحان پلاستیک آمریکا ارایه داده است. در ایران، جراحی زیبایی بینی از اواخر دهه 60، شتاب روزافزونی گرفت که عمده مشتریان آن را زنان تشکیل می‌دادند؛ البته در سالهای اخیر، مردان نیز در زمره افراد خواستار جراحی زیبایی بینی قرار گرفته‌اند.
طبق آمار اعلام‌شده، ایران یکی از کشورهایی است که فراوان‌ترین تعداد عمل جراحی بینی در جهان را دارد. این آمار را انجمن تحقیقات راینولوژی (جراحان بینی) ایران اعلام کرده و گفته است: «میزان جراحی‌های زیبایی بینی در ایران، هفت برابر آمریکاست.» براساس این گزارش، طبق آمار انجمن تحقیقات راینولوژی (جراحان بینی) ایران، سالانه بیش از 80 هزار مورد جراحی زیبایی بینی در کشور صورت می‌گیرد.
مسئله‌ای که در این پژوهش بررسی می‌کنیم ذهنیت زنان به منزله کنشگرانی است که به انجام جراحی‌های زیبایی گرایش دارند. تغییر الگوهای فرهنگی و سبک زندگی و تأثیر آن بر بدن افراد در جامعه، با توجه به جایگاه ایران به لحاظ آماری در جهان در زمینه این جراحی‌ها و استقبال گسترده‌ای که زنان از این جراحی‌ها دارند، ایجاب می‌کند که به تحلیل علل و انگیزه گرایش زنان به جراحی‌های زیبایی توجه شود.
روش تحقیق
روش استفاده‌شده در این پژوهش روش کیفی است. نمونه بررسی‌شده نیز زنانی‌اند که تجربه جراحی زیبایی در سالهای 1390 تا 1392 در تهران را دارند. روش نمونه‌گیری، نظری هدفمند و از نوع گلوله‌برفی است. تعداد نمونه بررسی‌شده 30 نفر از زنان 20-34 ساله است.
انگیزه زنان از گرایش به جراحی‌های زیبایی
براساس آن‌چه در این پژوهش به‌دست‌آمده است، انگیزه زنان از گرایش به جراحی‌های زیبایی را می‌توان به دو دسته کلی انگیزه‌های شخصی و انگیزه‌های فراشخصی طبقه‌بندی کرد.
انگیزه‌های شخصی در سطح تحلیلی خرد، طبقه‌بندی می‌شود و انگیزه‌های فراشخصی بر حسب موقعیت و شرایطی که افراد در آن قرار می‌گیرند، به دو سطح تحلیلی میانی و کلان طبقه‌بندی می‌شوند.
در سطح میانی، خانواده و شرایط خانوادگی و در سطح کلان، شرایط اجتماعی در حکم منشأ ایجاد انگیزه برای انجام جراحی زیبایی، مؤثر واقع می‌شوند که برحسب موقعیت، متفاوت‌اند.
کسب اعتمادبه‌نفس و جسارت صحبت‌کردن
در انگیزه‌های شخصی، که به نوعی به خود فرد برمی‌گردد، مصاحبه‌شوندگان دلایل متعددی عنوان کرده‌اند. عده‌ای مهم‌ترین انگیزه انجام عمل را زیبایی دانسته‌اند.
کسب اعتمادبه‌نفس، تغییر و تنوع‌طلبی و برتری‌جویی، از دیگر انگیزه‌های فردی برای انجام عمل زیبایی است. برخی معتقد بودند که با انجام عمل زیبایی، اعتمادبه‌نفس بالایی کسب کرده‌اند و جسارت صحبت‌کردن یافته‌اند و در روابط اجتماعی آن‌ها و ارتباط با جنس مخالف تأثیر زیادی گذاشته است.
دانشجویی 29 ساله می‌گوید: روی روابط اجتماعی‌ام خیلی تأثیر داشته، بهتر شده، یه‌ذره باعث‌شده که تو هر مسئله‌ای قوی‌تر جواب بدم. حالا مثلاً اگر یه کسی پیشنهاد دوستی به من می‌ده، تو همون پیشنهاد دوستیشم یه پیش‌شرط‌هایی می‌ذاره، اگه اعتمادبه‌نفسم بالا باشه، می‌گم من آدمی هستم که می‌تونم بهتر از تو هم به‌دست بیارم، بدون این پیش‌شرط‌ها دیگه می‌تونم این آدمو بزارم کنار.
دختر 28 سالهای می‌گفت: آدمی نیستم که بگم قیافه درب و داغونی دارم، نمی‌تونم تو اجتماع سرم رو بالا بگیرم، نه این جوری نیستم. من یه‌کم خودخواه هستم و می‌خوام بهترین باشم و برای اینکه بهترین باشم، می‌خوام این عمل رو انجام بدم
انگیزه‌های فراشخصی (انگیزه‌های معطوف به فراخود)
انگیزه‌های فراشخصی برحسب موقعیت‌هایی که افراد در آن قرار دارند متفاوت‌اند؛ می‌تواند برآمده از فشار ناشی از خانواده یا جریان‌های اجتماعی همراه با موج و التهابی باشد که برآمده از گروه‌های دوستی یا فشار محیط کار یا محیط دانشگاه و… است.
الگوهای رفتاری تحقیرآمیز در خانواده و گرایش دختران به جراحی زیبایی
در سطح خانوادگی، فشار خانواده به منزله منشأ ایجاد انگیزه برای انجام عمل زیبایی مطرح شده است؛ چنان‌که دختر 24 سالهای می‌گوید: تو خانواده ما، اون چیزی که مامانم می‌گن همه طبیعین و نرمال، ولی یکی دو مورد، منو یکی از خواهرام این شکلی نیستیم. مثلاً می‌گن ما از بقیه اعضای صورت مشکلی نداریم، ولی اگه دماغمون عمل بشه، بهتره. خوب، من نظر خانواده خیلی برام مهمه. چیزیه که فکر می‌کنم دوستانه دارن بهم می‌گن، اگه عمل بشه بهتره.
الگوهای رفتاری تحقیرآمیز در خانواده، از عواملی است که منشأ ایجاد انگیزه در افراد برای انجام عمل زیبایی بوده است. این نوع رفتارها، از دوران کودکی در خانواده‌ها بوده و تا دوران بزرگ‌سالی نیز ادامه داشته است و زمینه نارضایتی فرد از بدنش را فراهم کرده است.
دختر 26 سالهای می‌گوید: مهم‌ترین دلیلی که می‌خواستم بینیم رو عمل کنم، اطرافیان بودن؛ خواهرم، برادرم. حالا نمی‌گفتن بینیت زشته‌ها، ولی دیدی یه چیزی رو از یکی دست می‌گیری، مسخره می‌کنی، اونا بینی منو دست‌گرفته بودن. این باعث می‌شه آدم یه ضعفی داشته باشه رو بینیش. شاید بینیش خیلی خوشگل باشه‌ها، ولی قبول دارین چند نفر هی بهت بگن که بینیت این شکلیه، اصلاً دیگه این ملکه ذهنت می‌شه که بینیت این شکلیه.
کسب رضایت همسر؛ عمده‌ترین دلیل زنان متأهل برای انجام عمل زیبایی
در بین کسانی که متأهل بودند عمده‌ترین دلیلی که به عنوان انگیزه انجام عمل زیبایی مطرح می‌کردند، کسب رضایت همسر بود. در مواردی، همسرانشان مستقیماً در مورد ظاهر و بینی آن‌ها اظهارنظر کرده بودند و در مواردی هم زنان احساس می‌کردند که همسرانشان غیرمستقیم آنان را با زنانی که از آن‌ها زیباتر و بی‌نقص‌تر بودند، مقایسه می‌کردند.
در این‌باره، خانمی 26 ساله چنین می‌گفت: اصلی‌ترین دلیلی که من بینیم رو عمل کردم، شوهرم بود چون ما خیلی عشق و عاشقی با هم ازدواج کردیم؛ شاید عیب من رو ندیده بود، ولی بعد از ازدواج، یکی دو بار به من گفت بینیت خوشگله‌ها، ولی از نیم‌رخت خوشگل نیست. این حرف این‌قدر رو من تأثیر گذاشته بود که من می‌گفتم اگه هیچ‌کس قیافه منو قبول نداره همسرم قبول داره. بعد که این‌رو گفت، من خیلی احساس کم‌بودن کردم. احساس می‌کردم یه جوری دیگه دوست نداره به من نگاه کنه.
یا خانم 34 سالهای می‌گفت: شوهرم شاید در مورد من اظهارنظر نکنه، اما در مورد دیگران که ظاهر بهتری دارن اظهارنظر می‌کنه. مثلاً می‌گه ظاهر قشنگی داره. من نمی‌دونم دقیقاً انگیزش چیه و چی می‌خواد، اما درباره چهره یا اندام کسایی رو که ببینه خوب باشه می‌گه دیگه. حالا منم ببینم اگه یه اشکالاتی دارم که می‌تونم برطرف کنم، این‌کار رو انجام می‌دم.
رقابت، چشموهمچشمی و حسادت؛ انگیزه‌ای برای عمل زیبایی
برای برخی از مصاحبه‌شوندگان، رقابت، چشموهمچشمی، حسادت، مقایسه در خانواده و فامیل، انگیزه‌های فراشخصی در سطح خانوادگی است.
دختری 27 ساله چنین می‌گفت: زن‌دایی من خودش می‌دونه که قشنگ نیست، ولی جنبه‌های دیگه زندگیش رو به رخ می‌کشه. این به رخ کشیدن‌هاشون یه جور تحقیرکردن دیگرانه و تو وقتی بین همچین آدم‌هایی قرار می‌گیری، ناخودآگاه تشویق می‌شی که تو همه جنبه‌های زندگیت، که یکیش ظاهر و قیافست، از اونا سر باشی؛ حتی اگه اونا از نظر قیافه از تو سر نباشن، در واقعیت.
بالابردن پرستیژ اجتماعی با عمل بینی
در سطح شرایط اجتماعی، انگیزه‌های غیرشخصی، شامل عوامل متعددی است. برخی ازمصاحبه‌شوندگان، جراحی زیبایی را به منزله نمادی برای بالاتر نشان دادن موقعیت اجتماعی می‌دانستند و هدف از انجام این عمل را بالابردن پرستیژ اجتماعی خود بیان کرده‌اند. دختر 25 سالهای می‌گوید: واقعاً تو جامعه ما، این‌کار کلاس داره. یه دماغ بزرگ تو صورتت باشه، یه جورایی نشانه پایین‌بودن کلاسه، مخصوصاً تو تهران که من حالا دیگه باید بیام تهران و این جا زندگی کنم، این‌جا هم دیگه بدتره، اگه یه زن مثلاً بینی بزرگی داشته باشه.
بالارفتن شانس ازدواج، اشتغال و کسب موفقیت با جراحی زیبایی در دختران
تلاش برای دستیابی به فرصت‌های اجتماعی از دیگر انگیزه‌های مصاحبه‌شوندگان برای انجام جراحی زیبایی است. ازدواج، اشتغال و کسب موفقیت از مهم‌ترین فرصت‌هایی است که دختران در جامعه درپی کسب آن‌اند و جراحی زیبایی شانس آن‌ها را در به دست آوردن این موقعیت‌ها بالا می‌برد. عده‌ای بر این باورند چون در جامعه ما دختران انتخاب می‌شوند، بنابراین از هر جهت باید بی‌عیب‌و‌نقص باشند تا بتوانند فرد ایده‌آل خود را پیدا کنند.
دختر دانشجوی 24 سالهای می‌گوید: ما این طوری نیستیم که دخترا برن به کسی پیشنهاد بدن. پس تو باید بمونی از همه نظر یه کیس ایده‌آل باشی تا اونا بیان، خوب تو همین مورد، تو اگه از نظر ظاهر ایراد داشته باشی، شاید بهت بگم 90 % کیس‌ها جلو نمیان؛ مخصوصاً که همه مردها هم ظاهرگرا هستن.
از دست‌دادن موقعیت ازدواج و روی‌آوردن به جراحی زیبایی
ناکامی و ازدست دادن موقعیت‌ها هم از جمله دلایلی است که مصاحبه‌شوندگان منشأ ایجاد انگیزه برای انجام عمل زیبایی عنوان کرده‌اند. عده‌ای از پاسخگویان، از دست‌دادن موقعیت ازدواج در خواستگاری‌های سنتی را یکی از این دلایل معرفی کرده‌اند. آن‌ها معتقدند که در خواستگاری‌های سنتی به علت اینکه در اولین برخورد، قیافه تأثیر بیشتری دارد و حتی موجب قضاوت شخصیت افراد از سوی فرد مقابل می‌شود، اصلی‌ترین انگیزه انجام عمل زیبایی را همین مسئله عنوان کرده‌اند.
دختر 28 سالهای می‌گوید: یه موردی پیش‌اومده بود، من نه ایشونو دیده بودم و نه خانواده ایشون منو دیده بودن؛ معرفی شده بودن. واسطه‌ای که اینو فرستاده بود گفته بود که به خاطر قیافم، مادرشون یه کم مخالفت کردن. بعد دیگه اینو که شنیدم راستشو بخوای مصمم‌تر شدم.
ناکامی در جذب جنس مخالف، انگیزه‌ای برای انجام عمل بینی
عده‌ای جلب توجه جنس مخالف و ناکامی در جذب جنس مخالف را انگیزه انجام عمل زیبایی دانسته‌اند. دختر دانشجوی 24 سالهای چنین می‌گفت: خوب من به هر چیزی که خواستم رسیدم، ولی همیشه در مورد ظاهرم، در مورد این که فرد ایده‌آلم رو پیدا کنم، همیشه دچار مشکل بودم. همش می‌گفتم شاید طرف از قیافه من خوشش نیاد. فقط رو این حساب بود که اعتمادبه‌نفس پیدا می‌کنم و موقعیت‌های بیشتری برام پیش میاد.
همین پاسخگو در ادامه می‌گوید: مثلاً تو دوره لیسانسم یه موردی بود که من ازش خوشم می‌اومد، ولی اون با دوست من دوست شد. قبل از اینکه حتی با دوست من دوست بشه، ما خیلی با هم صمیمی بودیم، ولی من هیچ‌وقت به اون نشون نمی‌دادم که ازش خوشم میاد؛ چون همیشه با خودم می‌گفتم که نه مسلماً از قیافه من خوشش نمیاد.
تلاش برای دستیابی به موقعیت شغلی مناسب هم از دیگر عواملی است که مصاحبه‌شوندگان انگیزه گرایش به جراحی زیبایی مطرح کرده‌اند. دانشجوی 29 ساله چنین می‌گوید: من رشته‌ام بازیگریه. به‌هرحال یه بازیگر چهره‌اش کم‌نقص‌تر باشه بهتره براش. چون رو وجهه کاریش خیلی تأثیر می‌ذاره. بعدم اینکه من تا اون موقع، هیچ‌وقت نمی‌رفتم تست بازی بدم. در هرصورت، تو حوزه کاری ما چهره خیلی مهمه.
فرهنگ جامعه ایجاب می‌کند!
فرهنگ جامعه از دیگر انگیزه‌های فراشخصی برای انجام عمل زیبایی است. دختر 27 سالهای می‌گوید: دلیل خیلی مهم‌تری که باعث شد من تصمیم بگیرم بینیم رو عمل کنم، فرهنگیه که توش دارم زندگی می‌کنم. من دارم بین مردمی زندگی می‌کنم که عقلشون به چشمشونه. این مسئله، یعنی زندگی توی این فرهنگ، خیلی داره من‌رو اذیت می‌کنه، این فرهنگی که دارم توش زندگی می‌کنم روی زندگی من مسلطه. به خاطر همین خیلی دوست دارم جوری زندگی کنم که کم‌تر از طرف این فرهنگ و این شرایط و این مردمی‌که دارم بینشون زندگی می‌کنم آزار و اذیت ببینم.
ذهنیت کنشگران درباره بدن و زیبایی
تصویر ذهنی‌ای که هر فرد از بدن خود دارد، یعنی داشتن احساس رضایت یا نارضایتی از ظاهر، می‌تواند تحت‌تأثیر عوامل فردی در سطح خرد یا عوامل فرهنگی، اجتماعی در سطح کلان شکل بگیرد.
در سطح فردی، برخی از مصاحبه‌شوندگان نارضایتی از بدن را جنبه‌ای روانی می‌دانستند. خانم 30 سالهای می‌گوید: این که خودت فکر می‌کنی که یه چیزی رو دوست‌نداری؛ من خودم تعریفم از جراحی زیبایی اینه. مثلاً می‌گن اون چیزی که باهاش آفریده شدی شاید بهترین حالت بوده، اما از نظر روانی خودت احساس می‌کنی دوست‌داری که یه‌جور دیگه باشه. فکر می‌کنی اگر یه جور دیگه باشه بهتره.
تصویر ایده‌آل زنان از زیبایی و تعریف مردان از زیبایی برای زنان
در سطح کلان، بیشتر مصاحبه‌شوندگان با بیان نارضایتی از ظاهر و بدن خود قبل از انجام عمل، انجام عمل زیبایی را راهی برای رسیدن به تصویر ایده‌آلی که در ذهن داشتند می‌دانستند و این تصویر ایده‌آل را متأثر از عوامل مؤثر در سطح کلان، مانند فرهنگ جامعه و تعاریف و معیارهایی می‌دانستند که از زیبایی در جامعه تحت‌تأثیر رسانه‌هایی همچون ماهواره و تعریفی که مردان از زیبایی برای زنان دارند.
دختر 29 سالهای می‌گوید: الان که فعلاً مهم‌ترین فاکتور زیبایی خانم‌ها همون دماغشونه. برای خودم همون دماغ مهم بوده، چون می‌دونی چشمو با آرایش می‌شه درست کرد، لبو هم می‌شه با آرایش درست کرد، ولی دماغو هیچ‌کاریش نمی‌شه کرد.
یا پاسخگوی دیگری می‌گوید: بین پسرها که صحبتش که می‌شه همین معیارها رو میارن، قد بلند، هیکل خوب، لاغر، تو ظاهرم که مسلماً اون بخشی که تو خانم‌ها خیلی تأثیر می‌ذاره بینیه. آدم بینیشو که عمل می‌کنه، حتی اگر هم بینی خودش هم زیبا نشه، تو کل صورت خیلی تأثیر می‌ذاره.
برخی شکل‌گیری تصویر ایده‌آل ذهنی را متأثر از دوران کودکی و تأثیرات رسانه و برنامه‌های تلویزیونی در این دوره می‌دانستند؛ به‌طوری‌که در بزرگ‌سالی درپی رسیدن به چنین تصویر ایده‌آلی بوده‌اند. دختر 25 سالهای می‌گوید: یه بینی کوچولو که انحنا داشته باشه، بینی‌اش می‌افته بیرون، همیشه این تو ذهنم بود. بعد خودم می‌رفتم تو آیینه نگاه می‌کردم، می‌گفتم چقدر با تصویر ذهنی‌ای که خودم داشتم متفاوت بود. بچه که بودم، خیلی کارتون و انیمیشن نگاه می‌کردم. بعد خوب مسلماً دخترهایی که تو اون انیمیشن‌ها بودن دقیقاً همین حالتو داشتن؛ چشم‌های درشت و خوشگل، دماغای کوچولوی یه کم انحنادار، لب‌های خوشگل، خوب من خیلی اون جوری دوست داشتم، دوست داشتم خودمم این شکلی باشم.
شیوه‌های معنادارکردن موقعیت عمل از طریق افراد به منظور دخل و تصرف در بدن
شیوه‌های معناداری کنش نیز در میان کنشگران بر حسب موقعیت‌هایی که افراد در معرض آن قرار می‌گیرند متفاوت است. در سطح فردی، برخی از مصاحبه‌شوندگان زیبایی را جزو فطرت و ذات انسان می‌دانستند؛ این که زیبایی برای انسان امری ضروری است و در نتیجه، تلاش برای رسیدن به زیبایی را از طریق جراحی‌های زیبایی قبول می‌کردند. خانم 30 سالهای دراین‌‌باره می‌گوید: خانم بینیم به صورتم می‌اومد، انحراف داشت، ولی این‌قدر پیدا نبود، ولی خوب کلاً انسان زیبایی‌ها رو دوست داره. دیگه خدا هم می‌گه من زیبا هستم و زیبایی‌ها رو دوست دارم. منم خوشم اومد کلاً یه چهره جدیدی داشته باشم.
در میان مصاحبه‌شوندگان با این که برخی ظاهر و قیافه خود را زشت نمی‌پنداشتند، اما عوامل و شرایط متفاوت اجتماعی در سطح کلان را برای توجیه انجام عمل زیبایی عنوان می‌کردند. دختر 25 ساله دانشجویی می‌گوید: من از خیلی وقت پیش از بینیم خوشم نمی‌اومد، مثلاً بگم زشت باشه یا گنده باشه نه، اما از ظاهرم اصلاً خوشم نمی‌اومد و اصلاً اون‌زمان اعتمادبه‌نفس نداشتم. تو چهار سال لیسانسم هم اصلاً از دماغم خوشم نمی‌اومد، هیچ اعتمادبه‌نفسی نداشتم. دختر شادی بودم، ولی ظاهر خودم را اصلاً نمی‌پسندیدم.
در این‌جا، انگیزه فردی، کسب اعتمادبه‌نفس در شرایط محیطی، یعنی فضا و جو دانشگاه و این که دانشگاه به منزله محیطی برای عرضه بدن به شمار می‌رود، انجام عمل زیبایی را برای فرد امری مقبول ساخته است.
رسیدن به کلیشه‌های زیبایی متأثر از فضای اجتماعی برساخته‌شده به دست رسانه‌ها، از دیگر شیوه‌های معناداری کنش از سوی افراد در سطح کلان است. به باور آن‌ها، زیبایی در هر دوره، تحت شرایط اجتماعی خاص آن دوره، تعریف متفاوتی دارد و مصادیق زیبایی به علت تأثیر رسانه‌ها، فضا و جو اجتماعی خاص: آن دوره تغییر می‌کند.
خانم 30 سالهای در این‌باره می‌گوید: تعریف زیبایی تو هر سنی فرق می‌کنه. تو یه سنی، مثلاً تعریفت از زیبایی یه چیز خاصیه، شاید به خاطر تجربه کمیه که داری، اما وقتی سنت می‌ره بالاتر، احساس می‌کنی که تعریف زیبایی شاید تو ذهنت تغییر می‌کنه. برای من شاید به مرور زمان تغییر کرده، به خاطر چیزهایی که دیدم، یعنی یه یادگیری بوده، یه چیزی بوده که ناخودآگاه تو ذهنم رفته، مثلاً در سطح جامعه بوده، شاید از طریق ماهواره، تلویزیون، اینترنت، تبلیغات خود دکترها، همه‌چیز هی تشویق می‌کنه به سمت این که بیاین بهتر بشین، این کار رو بکنین، اون‌کار رو بکنین. الآن که تبلیغات تلویزیونی هم زیاد شده.
لازم به ذکر است پژوهش حاضر با عنوان کامل مطالعه جامعه‌شناختی انگیزه زنان از گرایش به جراحی‌های زیبایی توسط دکتر سید مهدی اعتمادی‌فرد و ملیحه امانی انجام و سال 1392 در پژوهش‌نامه زنان منتشر شده است.
