روان شناسان از بازی بچه ها چه می فهمند؟

دکتر محمود برجعلی، روان شناس و عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی: آیا تا به حال کودکان را در حال بازی مشاهده کرده اید؟ آیا می دانید هنگامی که حس می کنید کودک مشکلی دارد یا چیزی را از شما پنهان می کند، با نگاه به نحوه بازی او با خودش و اسباب بازی هایش به تنهایی یا نحوه بازی او با همسالانش، می توانید تا حدود زیادی به مشکلی که او را آزار می دهد، پی ببرید؟ آیا می دانید بازی کودک نه تنها وقت تلف کردن نیست، بلکه راهی برای ابراز احساسات و هیجان های او و تمرینی برای یادگرفتن مهارت های اجتماعی و ارتباط موثر با دیگران است؟
برخی والدین، کودکان دبستانی را از بازی کردن منع می کنند و معتقدند یک بچه دبستانی کارهای مهم تری دارد، غافل از اینکه بازی از مهم ترین کارهای یک کودک است که در خلال آن استعدادهای نهفته اش شناسایی می شود و همانندسازی با بزرگسالان را می آموزد. کودکی که در دنیای بزرگ ترها ممکن است نتواند حرفش را بزند و به دلیل ترس، کمرویی و خجالت قدرت ابراز وجود ندارد، هنگام بازی فرصت ابراز احساساتی چون ترس ها و تردیدها، مهر و محبت و حمایت، خشم و کینه و نگرانی ها را پیدا می کند، بدون اینکه از عواقب آن یا عکس العمل اطرافیانش بیمناک باشد.
کودک در بازی های گروهی نیز با مفاهیمی چون همکاری و مشارکت و رعایت نوبت و مقررات، صبر و شکیبایی آشنا می شود. پس بازی راهی برای ابراز وجود کودک است و ما با دقت در بازی های او می توانیم به دیدگاهش درباره خودش، اطرافیان و محیط پیرامونش پی ببریم.
کودک افسرده چگونه بازی می کند؟
کودک افسرده را با 2 علامت مهم می توانیم شناسایی کنیم؛ این کودکان بیشتر ساعت های روز غمگین و گوشه گیر هستند، به بهانه های مختلف از بازی با همسالان خودداری می کنند و حتی ممکن است دردهای جسمانی مانند دل درد و سردرد را برای فاصله گرفتن از همسن و سالان و بازی نکردن با آنها بهانه کنند. نشانه دوم، لذت نبردن از کارها و بازی هایی است که معمولا کودکان همسن و سال از آن لذت می برند یا اینکه قبلا خودشان از انجام آنها لذت می برده اند ولی در حال حاضر هیچ تمایل و علاقه ای به انجام آن ندارند.
کودک افسرده را هیچ کاری خوشحال نمی کند. این کودکان انرژی و انگیزه ای برای پرداختن به بازی های پرتحرک و پرجنب و جوش ندارند و معمولا حتی اگر تمایلی به بازی نشان دهند، بازی های آرام و بی سروصدا را ترجیح می دهند. مثلا دختربچه ای که علائم افسردگی دارد، ممکن است ساعت ها تنهایی با عروسکش حرف بزند و سعی در دلداری دادن یا حمایت از او که غمگین و تنهاست، داشته باشد.
کودک مضطرب چگونه بازی می کند؟
کودکان مضطرب معمولا نمی توانند تمرکز کنند و نگرانی، ترس و راهبردهایی که باید برای مقابله با آنها داشته باشند، میزان زیادی از انرژی شان را هدر می دهد. از طرف دیگر، این کودکان معمولا خواب راحت و آرامی نداند، بنابراین انرژی خود را هنگام بازی زودتر از همسن و سالانشان از دستمی دهند. کودک مضطرب معمولا از بازی های جدید که با آنها آشنایی ندارد استقبال نمی کند. زیرا از اینکه نمی داند چگونه باید آن را انجام دهد، مضطرب می شود. درواقع، این کودکان نمی توانند ابهام را تحمل کنند و همیشه نگرانند مرتکب اشتباهی شوند و در مورد آنها قضاوت شود. این کودکان اعتماد به نفس پایینی دارند و در بازی ها دوست دارند که جای دیگری باشند. در بازی ها معمولا رهبر نمی شوند و از اینکه مسئولیت هدایت بازی را برعهده بگیرند، اجتناب می کنند.
کودک پرخاشگر چگونه بازی می کند؟
پرخاشگری انواع مختلفی دارد؛ مثلا می تواند از نوع بدنی باشد مثل زدن، گازگرفتن یا لفظی باشد مثل فریادزدن و تحقیرکردن یا اینکه به صورت تجاوز به حقوق دیگران و زورگویی خود را نشان دهد. نکته مهم این است که گاهی والدین رفتارهای پرخاشگرانه را اصولا پرخاشگری تلقی نمی کنند یا حتی تشویق می کنند؛ مثلا وقتی کودک به زور و با کتک اسباب بازی را از کودک دیگری می گیرد، این رفتار را باعرضه بودن تلقی و تشویق می کنند.
مسلما یکی از دلایل بسیار مهم پرخاشگری در کودکان یادگیری است؛ کودکانی که در زندگی خود الگوهای رفتاری پرخاشگرانه داشته اند، مثل پدر یا مادری که خلقی عصبانی و پرخاشگر دارند، پرخاشگری را یاد خواهند گرفت و این یادگیری در بازی های آنها نمود خواهد دشات. این کودکان اسباب بازی ها را پرتاب می کنند و از آنها درست استفاده نمی کنند و به آنها آسیب می رسانند یا هنگام بازی کردن نقش، به عروسک ها و شخصیت های بازی ناسزا می گویند و آنها را کتک می زنند یا تمسخر و تحقیر می کنند.
کودک بی اعتماد به نفس یا خجالتی چکونه بازی می کند؟
این کودکان تا جایی که بتوانند از جمع کناره گیری می کنند و هنگام بازی با همسالانشان مطیع و گوش به فرمان هستند. دیگران معمولا از آنها سوءاستفاده یا مسخره شان می کنند و هنگام بازی های گروهی معمولا انتخاب نمی شوند. این کودکان گاهی برای جبران احساس بدی که نسبت به خود دارند، رفتارهای متناقضی بروز می دهند و با دیگران یا اسباب بازی هایشان با خشونت رفتار می کنند؛ مثلا از همسن و سال های خود با اهانت یاد می کنند یا دیگران را سرزنش می کنند. این کودکان وقتی در بازی های جمعی چیزی را نمی فهمند، مثلا متوجه قسمتی از قوانین بازی نمی شوند، نمی پرسند زیرا می ترسند که دیگران آنها را کودن و احمق فرض کنند.
یک پیشنهاد خوب کودکانه
آب بازی
آب بازی یکی از بهترین، کم هزینه ترین و در دسترس ترین بازی هایی است که کودکان در تابستان می توانند از آن لذت ببرند. آب بازی نه تنها مفرح و شادی بخش است، بلکه می تواند بسیار آموزنده نیز باشد. البته باید مراقب باشید که آب بازی کودکان به هدررفت آب تبدیل نشود. برای این منظور می توانید بچه ها را به استخر ببرید تا مفهوم آب بازی را حین ورزشی مانند شنا یا راه رفتن در آب بیاموزند. کودکان هنگام بازی با آب با مفاهیمی چون سیال بودن، گرما و سرما، شناوربودن و… آشنا می شوند و برخورد آب با پوست حتی برای کودکی که عصبانی، خسته یا بی حوصله است، می تواند آرامش بخش و لذت بخش باشد. تنها چیزی که هنگام آب بازی باید به آن دقت کنیم، آلوده نبودن آب است.