سرطان خون از کجا می آید؟

ماهنامه دنیای سلامت: هنگامی که به فردی اطلاع می دهیم که سرطان دارد، معمولا او احساس تنهایی، ترس می کند و خود را در میان انبوهی از اطلاعات می بیند که باید بداند و تصمیم گیری کند. این مقاله حاوی اطلاعات مفیدی است که می تواند به بیمار مبتلا به سرطان- و همچنین اطرافیانش- کمک کند، واقعیت جدیدی را که اکنون با آن درگیرند (سرطان خون) درک کنند. داشتن اطلاعات کافی در کنترل بهتر شرایط و همکاری بهتر با گروه درمانی موثر است.

این بیماری معمولا دیر خودش را نشان می دهد؛ با این حال پیشرفت تحقیقات در بهبود این بیماری تاثیر چشمگیری داشته اند و کمک شایان توجه ای به درمان آن کرده اند. اولین بهبودی طولانی مدت از سرطان خون به سال های پایانی دهه 1960 میلادی بر می گردد.

هر آنچه لازم است درباره سرطان خون بدانید

پیشرفت های سال های 1980 یکی از بهترین رویکردهای درمانی سرطان خوان است (استفاده گسترده آنتی بیوتیک های قوی با تشدید شیمی درمانی که به کنترل بهتر پیوند مغز استخوان انجامید.) در سال های اخیر، سرطان خون به لطف زیست شناسی مولکولی بهتر شناخته شده است. حال این سوال می شود که انواع مختلف این بیماری، تظاهرات آن چیست؟ و چه اقداماتی را برای مبارزه با آن می توان انجام داد؟

سرطان چیست؟

منشا سرطان، از سول های بدن شروع می شود. بدن هر فرد شامل میلیون ها سلول است که در بافت ها و اندام ها (عضلات، استخوان ها، کبد، ریه هاو…) تقسیم شده اند. هر سلول حاوی ژن هایی است که وظیفه رشد، عملکرد، بازسازی و مرگ آن را بر عهده دارد. به طور معمول، سلول ها از ساختاری که به آن ها داده شده، پیروی می کنند و در نتیجه سلامت بدن حفظ می شود. اما گاهی این ساختارها در برخی از سلول ها درست دریافت نمی شود و در نتیجه این سلول ها رفتار و واکنشی غیرعادی را در رشد و تکثیرشان پیش می گیرند و بدون نظم تکثیر می شوند.

در بیشتر اندام ها، این سلول های غیرطبیعی توده های توپر و جامدی را تشکیل می دهند که به نام تومور شناخته شده اند. با این حال، سول های غیرطبیعی سیستم ایمنی یا خون، به ندرت تومورهای جامد درست می کنند. در سرطان خون معمولا این سلول های غیرطبیعی در خون، مغز استخوان و دستگاه لنفاوی به گردش در می آید.

سرطان خون چیست؟

لوسمی یا سرطان خون، از سلول های بنیادی مغز استخوان آغاز می شود. مغز استخوان ماده ای نرم و اسفنجی است که در مرکز بسیاری از استخوان های بدن وجود دارد و تولید سلول های خونی در این قسمت از بدن صورت می گیرد.

سلول های بنیادی خون- که هنوز بالغ نشده اند- می توانند به سلول های بنیادی میلوئید یا سلول های بنیادی لنفاوی تبدیل شوند.

سلول های بنیادی میلوئید به شکل سه دسته مختلف از سلول های خونی بالغ رشد می کنند؛

* گلبول های قرمز که اکسیژن را به تمام بافت ها و اندام های بدن می رسانند.

* پلاکت ها که در موقع لزوم در رگ های خونی آسیب دیده، خون را لخته و از ادامه خونریزی جلوگیری می کنند.

* گلبول های سفید که وظیفه مقابله با باکتری ها و عفونت ها را برعهده دارند.

سلول های بنیادی لنفاوی به لنفوسیت ها تبدیل می شوند. لنفوسیت ها نوع دیگری از گلبول سفید هستند که معمولا در غدد لنفاوی و سیستم لنفوئیدی- بویزه در طحال و خون- وجود دارند. لنفوسیت ها برای مبارزه با عفونت ها، پادتن (آنتی بادی) تولید می کنند.

سرطان خون زمانی که سلول های بنیادی سلول های غیرطبیعی تولید می کنند در مغز استخوان رشد می کند. به این سلول ها، سلول های سرطانی می گویند که به تدریج افزایش می یابند تا زمانی که به حجم عظیمی تبدیل شوند و درنتیجه عملکردی که از گلبولهای قرمز و سفید و پلاکت ها انتظار می رود با اختلال همراه می شود. تولید بیش از حد گلبول های سفید، سیستم ایمنی بدن را ضعیف می کند.

هر آنچه لازم است درباره سرطان خون بدانید

انواع سرطان خون

انواع مختلفی از سرطان خون وجود دارد، در وهله اول این تقسیم بندی براساس سلول های بنیادی درگیر انجام می گیرد:

* سرطان خون میلوئیدی که منشا آن سلول های بنیادی میلوئید غیرطبیعی است.

* سرطان خون لنفوئیدی که سلول های بنیادین لنفوئیدی غیرطبیعی عامل آن هستند.

هریک از این دو نوع سرطان خون، براساس سرعت پیشرفت و بیماری پیش زمینه اش، دارای زیرشاخه هایی هستند:

* سرطان خون حاد که به صورت ناگهانی ظاهر می شود و طی چند روز یا چند هفته به سرعت پیشرفت می کند. تعداد سلول های سرطانی با سرعت زیادی افزایش می یابند و خون دیگر قادر به انجام دادن وظایفش نیست. وضعیت بیمار معمولا روز به روز وخیم تر می شود و درمان بیمار باید بدون وقفه بعد از تشخیص آغاز شود. البته تشخیص زودهنگام سرطان خون حاد، در سال های اخیر به طور قابل توجه ای بهتر شده است.

* سرطان خون مزمن به آرامی و در طول ماه ها یا حتی سال ها رشد می کند و گاهی در ابتدا هیچ علامت خاصی ندارد. علائم معمولا بتدریج با افزایش تعداد سلول های سرطانی در خون یا مغز استخوان ظاهر می شوند.

هر نوع از سرطان خون به روشی متفاوت پیشرفت می کند و بنابراین درمان مختص به خود دارد. به منظور پیش گرفتن بهترین روش درمانی، بهتر است نوع سرطان خون به خوبی شناسایی شود. (چه برای خود بیمار و گروه پزشکی و چه برای اطرافیان او)

تشخیص سرطان خون

پزشک ممکن است با بررسی پرونده پزشکی بیمار، نسبت به ابتلا به یکی از انواع سرطان خون مشکوک شود و به منظور اطمینان از تشخیص خود، بررسی های جسمی دیگری را نیز انجام دهد. او برای تایید تشخیص، چندین آزمایش را تجویز می کند و در نتیجه به کمک  آن ها می تواند در صورت ابتلا فرد به سرطان خون، نوع آن را به منظور پیش گرفتن درمان متناسب تشخیص دهد.

علائم سرطان خون حاد ممکن است به علائم آنفولانزا شبیه باشد و ناگهان در طی چند روز یا هفته ظاهر شود.

سرطان خون مزمن در بسیاری از افراد در ابتدا با نشانه خاصی همراه نیست. بطور کلی علائم بیماری به تدریج پیشرفت می کند و اغلب بیماری به کمک آزمایش خون معمولی شناسایی می شود.

علائم سرطان خون عبارتند از:

• خستگی زیاد؛

• احساس ناراحتی و بیماری در کل بدن؛

• از دست دادن اشتها؛

• کاهش وزن؛

• تب؛

• کم خونی، تنگی نفس، رنگ پریدگی، تپش قلب، ضعف، سرگیجه؛

• خونریزی (کبودی، خونریزی بینی مکرر یا شدید، خونریزی لثه، خونریزی قاعدگی در وسط دوره قاعدگی یا خونریزی خیلی زیاد در زمان قاعدگی، لکه های قرمز رنگ روی پوست)؛

هر آنچه لازم است درباره سرطان خون بدانید

• عفونت های مکرر (به عنوان مثال تب خال یا عفونت در ریه، مجاری ادرار، لثه یا ناحیه مقعد)،

• استفراغ؛

• سردرد؛

• گلودرد؛

• عرق کردن شبانه؛

• درد مفاصل یا استخوان ها؛

• تورم غدد لنفاوی در گردن، زیر بغل، کشاله ران یا بالای استخوان ترقوه؛

• ضایعات چشمی؛

• تورم بیضه ها.

بیماری های دیگری نیز هستند که برخی از این علائم را داشته باشند؛ در نتیجه مراحل تشخیص بیماری ممکن است طولانی و خسته کننده بنظر برسد؛ اما پزشک ناچار است که مطمئن شود این علائم علت دیگری نداشته باشد.

آزمایش برای تشخیص

پزشک به منظور تشخیص معمولا آزمایش های زیر را انجام می دهد:

آزمایش خون؛ به کمک نمونه خون می توان تعداد و ظاهر سلول های مختلف خونی را بررسی کرد. نتایج آزمایش ها نشان می دهد که اندام های بدن تا چه حد، به طور معمول فعالیت می کنند و می تواند نشانه های مورد نیاز را برای تشخیص مبتلا شدن یا مبتلا نشدن به سرطان خون، تامین کند. همچنین این امکان وجود دارد که بتواند عوامل خونریزی یا لخته شدن خون را بررسی کند. به کمک اندازه گیری برخی از عناصر موجود در خون، می توان توانایی بدن در لخته کردن خون را مشخص کرد. مقدار عوامل لخته کننده خون، در افراد مبتلا به سرطان خون می تواند بیش از حد باشد.

سیتوژنتیک: آزمایش سیتوژنتیک- که همچنین آنالیز کروموزم ها نیز نامیده می شود- بر روی یک نمونه از مغز استخوان و به منظور بررسی امکان اصلاح کروموزوم انجام می شود. کروموزوم ها قسمتی از سلول هستند که اطلاعات ژنتیکی هر فرد در آن وجود دارد. تشخیص انواع سرطان خون اغلب به کمک بررسی اختلالات خاص که منجر به تغییر در کروموزوم ها می شود، قابل تشخیص است. این آزمایش ها کمک می کند نوع سرطان خون و درنتیجه درمان مورد نیاز بیمار مشخص شود.

نمونه برداری: این آزمایش به منظور تایید تشخیص قطعی سرطان خون انجام می شود. برای تشخیص سرطان خون، نمونه ای از سلول های مغز استخوان- معمولا از استخوان خاصره- جمع آوری و در زیر میکروسکوپ بررسی می شود. اگر سلول های سرطانی در این نمونه وجود داشته باشد، لازم است سرعت تکثیر آن ها نیز مشخص شود. دو روش برای نمونه گیری از مغز استخوان وجود دارد:

• پزشک به کمک سرنگی بسیار ظریف، از مغز استخوان نمونه لازم را بر می دارد.

• پزشک به کمک سرنگی ضخیم، به همراه نمونه استخوان، تکه کوچکی از استخوان را نیز خارج می کند.

در هر دو روش نیاز به بی حسی موضعی وجود دارد. احتمال احساس درد کردن در لحظه ای که سلول ها به داخل سرنگ کشیده می شوند، وجود دارد، اما این ناراحتی فقط چند ثانیه طول می کشد. نمونه گیری از مغز استخوان معمولا در کلینیک یا بیمارستان انجام می شود و سرپایی است. (نیازی به بستری شدن ندارد.)

نمونه برداری از غدد لنفاوی: اگر غدد لنفاوی بزرگ شده باشند، پزشک از غدد لنفاوی نمونه برداری می کند. غدد لنفاوی در قسمت های مختلف بدن قرار دارند و بخشی از سیستم لنفوئیدی و ایمنی بدن هستند. در طی نمونه گیری، پزشک ممکن است یک قسمت یا کل غده را خارج کند. اگر دسترسی به غده لنفاوی متورم به کمک سرنگ ممکن باشد، نمونه گیری فقط با بی حسی موضعی صورت می گیرد. اما اگر غده مورد نظر در قسمت های داخلی تر قفسه سینه یا شکم قرار داشته باشد، نیاز است که نمونه برداری تحت بیهوشی کامل انجام شود.

روش های عکسبرداری: این روش ها امکان بررسی جزیی تر بافت ها، اندام ها و استخوان ها را فراهم می کند. به کمک رادیوگرافی، سی تی اسکن، ام آر آی و سونو گرافی، گروه درمانی می تواند تصویری واضح تر از ناحیه ای از بدن که به سرطان مبتلا شده، بدست بیاورد و اندام هایی را که امکان درگیر شدنشان وجود دارد، مشاهده کند. این تصویربرداری ها معمولا بدون درد است و بدون نیاز به بیهوشی یا بی حسی انجام می شود.

آزمایش های مکمل: پزشک ممکن است به منظور تشخیص میزان گسترش سرطان در بدن بررسی های دیگری را نیز لازم بداند.

هر آنچه لازم است درباره سرطان خون بدانید

روش های درمان سرطان خون

گروه درمانی براساس سلامت کلی بیمار و نوع سرطان درمان های مناسب را برای او شروع می کند. معمولا قبل از شروع درمان، روش های درنظر گرفته شده را با بیمار یا اطرافیان او مطرح می کنند. قبل از شروع درمان، باید از پزشک در مورد تاثیر روش درمان بر قدرت باروری پرسیده شود. برخی از روش های درمانی بر قدرت باروری تاثیر می گذارند.

از دست دادن قدرت باروری در بعضی از روش ها براساس سن و نوع پرتودرمانی تجویزی، موقتی و در برخی دائمی است. پبوند سلول های بنیادی و همچنین برخی از داروهای مورد استفاده از شیمی درمانی نیز ممکن است، اختلالاتی را برای باروری ایجاد کنند. قبل از شروع درمان بهتر است در مورد شرایطی که به کمک آن ها می توان قدرت باروری را حفظ کرد، از پزشک کمک خواست. یکی یا چند روش از گزینه های زیر ممکن است در درمان سرطان خون استفاده شود.:

شیمی درمانی: این روش براساس مبارزه با سرطان با دارو- به شکل قرص یا تزریق- صورت می گیرد. داروهای شیمی درمانی از گسترش و رشد سلول های سرطانی جلوگیری می کنند؛ اما به سلول های سالم صدمه نیز می زنند. سلول های سالم با گذشت زمان دوباره احیا می شوند. درضمن، درمان در برخی افراد عوارض جانبی همچون حالت تهوع، استفراغ، از دست دادن اشتها، خستگی و خطر ابتلا به عفونت ها را نیز رخ می دهد.

درمان های مکمل سرطان خون: از جمله درمان های مکمل از ماساژ درمانی یا طب سوزنی می توان نام برد. این درمان ها علاوه بر درمان های استاندارد سرطان خون استفاده می شود و معمولا به آرامش بیماران و کاهش استرس و دیگر عوارض جانبی درمان سرطان کمک می کند. درمانی مکمل به خودی خود در درمان سرطان اثر درمانی ندارند و برای بررسی تاثیر آن ها و شناخت بهتر عملکردشان، نیاز به تحقیقات بیشتر و عمیق تری است.

عوارض، خطرات یا فواید این روش ها هنوز شناخته شده نیست و بکار بردنشان به عنوان تنها روش درمان سرطان ممکن است عوارض جبران ناپذیری را به همراه داشته باشد. بیماران قبل از استفاده از این روش های مکمل و موازی، باید در مورد آن ها اطلاعات کافی را بدست آورند و حتما با پزشک معالجشان مشورت کنند. چرا که احتمال دارد نتایج درمان های منظم یا آزمایش های بیمار را تحت تاثیر قرار دهد.

درمان هدفمند: درمان های هدفمند براساس استفاده از داروهایی است که بدون اینکه به سلول های سالم صدمه بزنند، به سلول های سرطانی حمله می کنند. مهارکننده های رشد سلول های سرطانی یکی از این موارد هستند. این مواد بر رشد و تقسیم سلولی، سلول های سرطانی تاثیر می گذارند. داروهایی که در این روش بکار می روند معمولا به شکل قرص یا کپسول عرضه می شوند. احتمال آشکارشدن عوارض جانبی معمولا در ماه های اول درمان وجود دارد و با ادامه درمان، در اغلب موارد این علائم از بین می روند.

جراحی: در برخی موارد خاص و نادر سرطان خون مزمن، پزشک ناچار به خارج کردن طحال از بدن می شود. طحال در سمت چپ بالای شکم، در کنار معده و بالای کلیه چپ قرار گرفته است. گاه سرطان خون مزمن باعث بزرگ شدن طحال می شود که ممکن است با درد و ناراحتی برای بیمار همراه شود. التهاب طحال همچنین می تواند گلبول های قرمز و پلاکت خون را از بین ببرد و خونریزی و کم خونی را در پی داشته باشد.

اگر شیمی درمانی و پرتودرمانی اثری بر کاهش اندازه طحال نداشته باشند، پزشکان معمولا از طریق جراحی و با خارج کردن طحال درد بیمار را التیام می بخشند. به این عمل، عمل برداشتن طحال می گویند و در بیهوشی کامل صورت می گیرد. بعد از جراحی ممکن است بیمار خونریزی و کمی درد را تجربه کند. این عوارض جانبی موقتی هستند و از بین می روند. درآوردن طحال، بیمار را نسبت به عفونت ها آسیب پذیرتر می کند.

پرتودرمانی: در این روش پزشکان از وسیله بزرگ برای هدایت مسیر پرتوها به سمت سلول های سرطانی استفاده می کنند. این پرتوها تمامی سلول هایی (چه سلول های سرطانی و چه سلول های سالم) را که در مسیرشان قرار بگیرند؛ از بین می برند. عوارض جانبی پرتودرمانی براساس ناحیه ای از بدن که درمان می شود، متفاوت است. بعد از درمان، بیمار ممکن است بیش از حد معمول احساس خستگی کند یا متوجه تغییر ظاهری پوست (قرمزی یا حساس شدن در هنگام لمس) قسمتی از بدن که درمان شده، بشود.

هر آنچه لازم است درباره سرطان خون بدانید

پیوند سلول های بنیادی یا پیوند مغز استخوان

گاهی شیمی درمانی به منظور درمان سرطان خون حاد یا اجتناب از عود بیماری با دوز بالا انجام می شود. از آنجایی که درمان شیمی درمان شدید مغز استخوان را همزمان با سلول های سرطانی از بین می برد، لازم است که مغز استخوان به کمک پیوند سلول های بنیادی بازسازی شود.

تمامی سلول های خونی از سلول های بنیادی که در مغز استخوان و خون یافت می شوند، بوجود می آیند. قبل از شروع شیمی درمانی با دوز بالا، پزشک نمونه ای از مغز استخوان فرد بیمار یا دهنده سازگار را بر می دارد. مدت کوتاهی بعد از شیمی درمانی، سلول های بنیادی به داخل خون بیمار تزریق می شوند و بعد از گذشت چند هفته، این سلول ها بنیادی، ساختن سلول های خونی را آغاز می کنند.

پیوند سلول های بنیادی، عملی پیچیده و پرخطر است و باید توسط پزشکان متخصص و مجرب و در مراکز بیمارستانی مجهز انجام شود. عوارض جانبی این عمل می تواند بسیار جدی باشد و حتی به مرگ بیمار منتهی شود. بیماری که پیوند مغز استخوان داشته، باید تحت نظارت پزشکی کامل قرار بگیرد؛ حتی بعد از مرخص شدن از بیمارستان نیز باید این مراقبت ها ادامه بیابد. گاهی چند ماه زمان لازم است تا بتوان به طور کامل از بهبودی بیمار (به کمک پیوند مغز استخوان) اطمینان حاصل کرد. برای برخی بیماران با شرایط خاص همچون افراد دارای بیماری های زمینه ای یا افراد مسن نوع پیوند سلول های بنیادی با دوز پایین تری از شیمی درمانی استفاده می شود