بلاتکلیفی شبکه علمی پس از ۲۱سال

معصومه بخشی پور: دسترسی به منابع علمی و تحقیقاتی از جمله نخستین اولویت های مورد نیاز دانشجویان به حساب می آید که لازمه آن در اختیار داشتن شبکه ای پرسرعت و امن متصل به شبکه اینترنت جهانی است. اما با این وجود در کشور ما دانشجویان مراکز علمی و دانشگاهی در کشور در استفاده حداقلی از این شبکه با مشکلات متعدد روبه رو هستند و از سرعت دسترسی به منابع علمی گلایه دارند.
از سوی دیگر مسئولان دانشگاهی نیز از قیمت ارائه خدمات اینترنت گلایه مندند و معتقدند که در صورتی که تعرفه پهنای باند اینترنت از سوی وزارت ارتباطات برای دانشگاه ها با تخفیف همراه شود دانشگاه ها می توانند اینترنت با سرعت و کیفیت به مراتب بالاتری را در اختیار دانشجویان قرار دهند.
اما بررسی ها نشان می دهد که راه اندازی شبکه علمی و دانشگاهی کشور که با هدف ایجاد شبکه اینترانت میان دانشگاهها از حدود ۲۱ سال پیش در کشور مطرح شد می توانست دسترسی دانشگاهها به منابع علمی تحقیقاتی را با سرعت بالاتری فراهم و مشکلات دانشجویان را برای دسترسی به اطلاعات مرتفع کند، اما این طرح تاکنون محقق نشده است.
سابقه ۲۱ ساله شبکه علمی در کشور
راه اندازی شبکه علمی کشور با نام «شبکه دانشگاهی» نخستین بار در سال ۷۳ برای ارتباط مستقل دانشگاهها با یکدیگر از سوی سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی مطرح شد اما شکل اجرایی به خود نگرفت. پس از آن در سال ۷۹ باردیگر این شبکه با هدف اتصال شبکه های دانشگاهی با سرعت ۲ مگابایت بر ثانیه پایه ریزی شد که البته در آن سال نیز به اجرا درنیامد و در سال ۸۵ با تعریف دیگری با نام «شبکه علمی» وارد مرحله عملیاتی شد.
در ابتدا قرار بود شبکه علمی مبتنی بر فیبر تاریک (فیبرنوری خام و بدون اتصال به سیستم‌های انتقال دیگر) دانشگاه ها را با سرعت یک گیگابایت متصل کند که در این پروژه دانشگاه صنعتی امیرکبیر، سازمان فناوری اطلاعات ایران و شرکت مخابرات نقش داشتند. در این پروژه، تجهیزات شبکه ای در سال ۸۷ در مراکز مخابراتی نصب شد و به صورت آزمایشی نیز چند دانشگاه معدود به این شبکه متصل شدند اما اجرای این پروژه تا سال ۸۹ متوقف شد.
باردیگر در سال ۸۹ و پس از آنکه در برنامه پنجم توسعه، راه اندازی شبکه علمی در ذیل شبکه ملی اطلاعات تکلیف شد، کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات در جلسه ۱۰۱ خود در آذرماه سال ۸۹ مجوز اپراتوری این شبکه را به سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران داد تا این اپراتور ظرف مدت ۳ سال بیش از ۲۵۰۰ مرکز دانشگاهی وزارت علوم و وزارت بهداشت و سایر مراکز علمی و پژوهشی در کشور را به یکدیگر متصل کند.
با این وجود آخرین اقدامات صورت گرفته از اجرای شبکه علمی به سال ۹۱ برمی گردد که در بهمن ماه آن سال ابتدا ۱۶ نقطه دانشگاهی و پس از آن تا پایان اسفند ۹۱ حدود ۸۰ نقطه دانشگاهی در تهران به این شبکه متصل شدند و از آن زمان به بعد آمار جدیدی برای اتصال دانشگاهها به این شبکه اعلام نشده است.
این درحالی است که مطابق بند ‌ح‌ ماده ۴۹ برنامه پنجم توسعه کشور، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات مکلف شده نسبت به ایجاد زیرساخت‌های لازم برای توسعه شبکه علمی کشور اقدام کند و تمامی دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه، موسسات آموزشی، پژوهشی و فناوری دولتی نیز موظف شدند با اتصال به این شبکه، محتوای علمی و امکانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری خود را با حفظ مالکیت معنوی با رعایت استانداردهای لازم روی شبکه علمی قرار دهند.
در همین حال براساس تاکیدات مقام معظم رهبری در خصوص توسعه علمی و فناوری کشور، شبکه علمی به عنوان شبکه ای مستقل که از طریق فیبرنوری، کلیه دانشگاهها و مراکز علمی و پژوهشی را به هم متصل کند تعریف شده است.
اشتراک گذاری دستاوردهای علمی و پژوهشی، تسهیل در انتقال اطلاعات میان مراکز دانشگاهی و علمی و پژوهشی، استفاده از منابع پایگاههای علمی و کتابخانه های دیجیتالی، دسترسی به آرشیو و داوری مقالات، استفاده از پخش زنده کلاسهای درس، استفاده از شبکه اختصاصی مجازی که منابع علمی را به یکدیگر متصل کند، دسترسی به سامانه های پایان نامه و اطلاعات عمومی، دسترسی آنلاین به کنفرانس های علمی و در نهایت تولید دانش از جمله کاربردهای مدنظر در راه اندازی شبکه علمی است که در نهایت می تواند نیاز دانشگاهها و دانشجویان و محققان را به داشتن اینترنتی با سرعت و با کیفیت بالا مرتفع کند.
حل مشکل ارتباط دانشگاهیان با شبکه علمی
در این باره برات قنبری معاون وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در گفتگو با مهر، لازمه حل مشکل دانشگاهها را در دریافت پهنای باند اینترنت گسترده و ارزان، راه اندازی شبکه علمی می داند و می گوید: زمانی که شبکه علمی راه اندازی شود مشکل اختصاص پهنای باند و تعرفه گران آن برای دانشگاهها حل خواهد شد.
وی با تاکید براینکه از ابتدا نیز فلسفه شبکه عملی و دانشگاهی این بود که ارتباطات ارزان و پرسرعتی در اختیار دانشگاهها قرار گیرد، ادامه داد: زیرساختهای این شبکه باید طوری تعریف شود که یکی از ثمرات آن دسترسی آسان دانشگاهیان به اطلاعات علمی باشد.
قنبری با اشاره به وظایف سازمان فناوری اطلاعات در راه اندازی زیرساختهای شبکه علمی کشور می گوید: ما به دنبال این هستیم که این شبکه هرچه سریعتر راه بیافتد تا مشکل ارتباطی دانشگاهها حل شود.
معاون برنامه ریزی وزیر ارتباطات با اشاره به برنامه ریزیهای در دست اقدام برای اجرای این طرح می افزاید: این شبکه باید یک پیمانکار داشته باشد که سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی به عنوان اپراتور، تاکنون پیمانکاری برای آن انتخاب نکرده است.
شبکه علمی نیازمند طراحی مجدد است
وی با اشاره به سابقه تعریف شبکه علمی کشور از برنامه سوم توسعه تاکنون گفت: در برنامه سوم توسعه این شبکه به عنوان شبکه دانشگاهی تعریف شد و در برنامه چهارم توسعه تحت عنوان شبکه علمی دیده شد. در نهایت در برنامه پنجم توسعه در ذیل شبکه ملی اطلاعات به عنوان قانون و الزام تاکید شد اما با وجودی که در دولت قبل پروانه راه اندازی آن به سازمان پژوهشها از سوی رگولاتوری اعطا شد اما تاکنون این شبکه راه اندازی نشده است.
قنبری با بیان اینکه در دولت جدید تاکید شده که این شبکه راه بیافتد تا مشکلات ارتباطی دانشگاهها برای سرعت و کیفیت حل شود در مورد دلایل عدم اجرای این طرح می گوید: مشکل از سوی سازمانی است که مسئولیت این کار را عهده دار شده است. یکی دیگر از اشکالات این بوده که این شبکه در ابتدا براساس استفاده از شبکه های مخابراتی طراحی شد و پس از آن قرار شد مستقل و برروی شبکه ملی اطلاعات اجرایی شود. با این وجود لازم است که وزارت علوم به عنوان مجری بر روی این پروژه متمرکز شود و با کمک وزارت ارتباطات، این پروژه را به مرحله عملیاتی برساند.
وی از توافقات صورت گرفته و برگزاری جلسات میان وزارت علوم و وزارت ارتباطات برای حل این مشکل خبر می دهد و می افزاید: تاکنون مشکلی برای بودجه این طرح، مطرح نشده است چرا که بخش ارتباطی این شبکه راه افتاده است و تنها بحث هزینه های جاری استفاده از این شبکه مطرح است که آنهم در اعتبارات دانشگاهها و وزارت علوم دیده شده است.
معاون وزیر ارتباطات با بیان اینکه از نظر فنی اقدامات مربوط به وزارت ارتباطات برای شبکه علمی انجام شده است می گوید: با وجودی که زمان بسیاری از طراحی اولیه این شبکه می گذرد برای رفع نیازهای دانشگاهها باید این شبکه مجددا ارتقا یابد.
نگرانی وزارت علوم از عدم اجرای شبکه علمی کشور
از سوی دیگر آبان ماه امسال محمدحسین امید معاون مدیریت منابع وزارت علوم با ابراز نگرانی از عدم راه اندازی شبکه علمی کشور با گذشت بیش از ۴.۵ سال از برنامه پنجم توسعه و راه اندازی نشدن زیرساخت های لازم آن اظهار داشت: وزارت علوم ، تحقیقات و فناوری از ابتدای شروع به کار دولت جدید بارها آمادگی خود را برای اتصال دانشگاه ها و موسسات پژوهشی به شبکه علمی کشور اعلام کرده است. ولی ظاهراً به دلیل آماده نبودن زیرساخت شبکه، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات هنوز موفق به تحویل شبکه علمی نشده است.
وی با تاکید براینکه ایجاد زیرساختهای لازم و ارتباط دانشگاه ها و موسسات پژوهشی با شبکه فیبرنوری اختصاصی با پهنای باند زیاد به عهده وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات است گفت: بارگذاری محتوای علمی به عهده دانشگاه ها، موسسات پژوهشی و پارک های علم و فناوری زیر مجموعه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و سایر موسسات علمی است. در این راستا وزارت علوم و دانشگاه ها تمهیدات متعددی نظیر هماهنگ سازی مراکز فناوری اطلاعات، مراکز آموزش عالی و پژوهشی با تقسیم بندی کشور به مناطق ۹گانه در حوزه مذکور تدارک دیده و بلافاصله پس از راه اندازی و تحویل شبکه به دستگاه بهره بردار، آمادگی بارگذاری اطلاعات علمی را خواهد داشت.
میزان دسترسی دانشگاهها به اینترنت کافی نیست
در این باره وحید احمدی، معاون پژوهشی وزیر علوم نیز در گفتگو با مهر گفت: درحال حاضر دانشگاه ها به دلیل پهنای باند اینترنت که در اختیار دارند و میزان هزینه ای که برای این ظرفیت باید پرداخت کنند با مشکل مواجه هستند.
وی با اشاره به مشکل دانشگاه های بزرگ کشور درخصوص پهنای باند اینترنت افزود: این دانشگاه ها معتقدند که باید از یک نوع تعرفه خاص برخوردار باشند تا باتوجه به اعتبارات موجود خود بتوانند از ظرفیت بیشتری برخوردار شوند.
معاون پژوهشی وزیرعلوم تصریح کرد: میزان دسترسی دانشگاه ها به اینترنت از ۱۰۰ مگا تا حدود ۷۰۰ مگا متفاوت است که این ظرفیت نیز کافی نیست و اگر تعرفه های همراه با تخفیف برای دانشگاه ها در این زمینه ایجاد شود این مراکز می توانند با میزان اعتبارات فعلی خود از ظرفیت بیشتری استفاده کنند.
احمدی تاکید کرد: در این زمینه صحبت هایی با وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات انجام شده و این وزارتخانه قول هایی را داده اما هنوز عملیاتی نشده است. این درحالی است که اینترنت ابزار اصلی ارتباطات و توسعه میان دانشگاه ها و تبادل اطلاعات علمی بشمار می رود.
معاون پژوهشی وزیر علوم با بیان اینکه درحال حاضر دانشگاه های دنیا برای دریافت اینترنت از تعرفه های خاص استفاده می کنند به لزوم راه اندازی شبکه علمی کشور اشاره کرد و گفت: بخشی از راه اندازی این شبکه، فراهم کردن بستر و زیرساخت برای تبادل اطلاعات میان دانشگاه ها بود که از این طریق دانشگاه ها بتوانند از تعاملات علمی بهره مند شوند اما با وجودی که وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تلاش های زیادی در این زمینه انجام داده اما شرایطی که استفاده از این شبکه را فراهم کند ایجاد نشده است.
وزارت علوم تحویل گیرنده شبکه علمی است
وی با بیان اینکه این شبکه در اواخر دولت گذشته به صورت ظاهری افتتاح شد اما به صورت کامل و نهایی عملیاتی نشد ادامه داد: وزارت علوم تعاملات لازم برای راه اندازی این شبکه با وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات را انجام داده است و سازمان پژوهش ها به عنوان اپراتور انتخاب شده و مجوزهای لازم نیز برای این سازمان صادر شده است. همچنین شرکت خصوصی نیز برای راه اندازی شبکه علمی کشور از سوی وزارت علوم انتخاب و به وزارت ارتباطات، معرفی شده است.
معاون پژوهشی وزیرعلوم گفت: طبق قانون مسئولیت راه اندازی و اجرای شبکه علمی کشور برعهده وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات است و وزارت علوم تحویل گیرنده این شبکه بشمار می رود. اگرچه راه اندازی شبکه علمی کشور یک موضوع ملی است که باید نهادهای دولتی تلاش کنند تا مشکلات و معضلات راه اندازی این شبکه برطرف شود.
وی عنوان کرد: وزارت علوم به دنبال این نیست که بخواهد مشکلات مربوط به راه اندازی شبکه علمی کشور را به گردن نهادی دیگر بیاندازد اما با گذشت چندین سال از ایجاد زیرساخت برای راه اندازی این شبکه، هنوز به مرحله قابل توجهی در این حوزه نرسیده ایم. قرار بود شبکه علمی کشور اسفندماه سال گذشته راه اندازی شود اما به دلیل مشکلات راه اندازی این شبکه به سال جاری موکول شد و درحال حاضر نیز پی گیر مسئله هستیم.
احمدی تاکید کرد: برای رفع برخی از مشکلات شبکه علمی کشور باید مسائل میان وزارت ارتباطات و شرکت مخابرات در این زمینه حل و فصل شود.
شبکه علمی مدل کسب و کار ندارد
با وجودی که مسئولان دو وزارتخانه علوم و ارتباطات هر یک راه اندازی شبکه علمی را منوط به آماده سازی این شبکه از سوی دیگر می دانند مهدی فقیهی رئیس دفتر فناوریهای نوین مرکز پژوهشهای مجلس، معتقد است که این شبکه ماهیت و محتوای مشخص و مدل کسب و کار ندارد و به همین دلیل وضعیت آن نامعلوم است.
وی در گفتگو با مهر با اشاره به طرح اولیه شبکه دانشگاهی در سال ۷۳ و شکل گیری هسته اولیه آن در سال ۷۹ می گوید: از ابتدا تعریف این طرح دارای ۳ نقطه ابهام بود، اولین نکته عدم تخصیص اعتبار مناسب به این طرح بود، به نحوی که این طرح در بودجه سالیانه ردیف مشخصی نداشته و از اعتبارات شبکه های اطلاع رسانی و شاهراههای اطلاعاتی استفاده می کند.
فقیهی می افزاید: نکته دوم مربوط به مشخص نبودن ماهیت این شبکه است که تاکنون بیش از دو بار تغییر یافته است. در ابتدا قرار بود شبکه علمی مستقل با استفاده از فیبر تاریک، مراکز دانشگاهی و علمی را به یکدیگر متصل کند اما در تعریف دوم قرار براین شد که شبکه ای به صورت مجازی مبتنی بر شبکه زیرساخت ارتباطی کشور توسعه پیدا کند و مستقل نباشد. در این میان ابهام سوم در اجرای این طرح، مربوط به نبود مدل کسب و کار برای این شبکه است. این شبکه دارای مدل درآمدی و محتوای علمی مشخصی نیست. در این زمینه وزارت علوم آنقدر ضعیف عمل کرده است که در توسعه محتوایی این شبکه، بخش خصوصی و پژوهشگاهها علاقه مند به ورود نیستند.
رئیس دفتر فناوریهای نوین مرکز پژوهشهای مجلس با تاکید براینکه برای اجرا و توسعه شبکه علمی، کار مطالعاتی انجام نشده و به همین دلیل مدل کسب و کار و ماهیت آن مشخص نیست می گوید: در ابتدا برای تامین تجهیزات این شبکه توافق ۳ جانبه میان سازمان فناوری اطلاعات ایران، شرکت مخابرات و سازمان پژوهشها صورت گرفت اما این توافق تنها به خرید تجهیزات انجامید و طرح به شکل عملیاتی درنیامد.
وی با اشاره به ایده اولیه راه اندازی اینترنت در دنیا که مربوط به اتصال شبکه ای دانشگاهها و مراکز دفاعی آمریکا بود می گوید: بیزینس مدل شبکه های دانشگاهی در کل دنیا وجود دارد و پروژه های بسیاری از این نوع، در کشورهای مختلف شکل گرفته است اما در کشور ما علاوه بر نبود زیرساختهای فنی برای اتصال به شبکه، موضوع محتوا نیز از دیگر مشکلاتی است که باعث شده این طرح، شکل عملیاتی به خود نگیرد.
راه اندازی شبکه علمی نیازمند تعامل دو وزارتخانه
شواهد نشان می دهد که اعطای انحصاری پروانه ایجاد و بهره برداری از شبکه علمی کشور به مجموعه یک دولتی که تجربه ای در این زمینه نداشته، یکی از اشتباهات کلیدی در اجرای این پروژه محسوب می شود چرا که این اپراتور به دلیل نداشتن تجربه اپراتوری نتوانست اهداف مدنظر را فراهم کند. از سوی دیگر بهره برداری از این شبکه به دلیل اختلافات میان شرکت مخابرات و وزارت ارتباطات از دیگر مواردی است که منجر به عدم اجرای این طرح ملی شده است. زیرا در زمان تعریف این شبکه، شرکت مخابرات ایران به عنوان مجموعه دولتی می‌بایست زیرساختهای شبکه را فراهم می کرد اما حال با وجود خصوصی شدن، برای اجرای این پروژه الزامی نداشته و وزارت ارتباطات برای اجرای آن باید با مخابرات وارد تعامل شود.
با این وجود برای جبران زمان از دست رفته و استفاده دانشگاهیان از حداقلهای دسترسی به شبکه پرسرعت، ابتدایی ترین الزام، انجام تعامل و همکاری میان دو وزارتخانه علوم و ارتباطات و سازمانهای درگیر این پروژه مانند سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران، سازمان فناوری اطلاعات ایران و شرکت مخابرات ایران است که البته گفته می شود این مذاکرات در حال انجام است. در هرحال این پروژه نیازمند تعریف سیاست‌های جدید از سوی دولت برای خروج از رکود و انفعال و شفاف‌ سازی برای عملیاتی شدن است.