راه جذابیت سکونتی در اطراف تهران
عباس آخوندی شهر ایده آل را شهری می‌داند که نظام حمل‌ونقل ترکیبی آن با محوریت ریل در جریان است. شهرهایی که به دلیل حمل‌ونقل حومه‌ای منظم و در دسترس، حاشیه‌نشینی غیررسمی را تبدیل به سکونت در شهرهای حومه می‌کند و از مهاجرت به شهر اصلی می‌کاهد. آخوندی بارها از مفهومی با عنوان شهرسازی ریل‌پایه سخن گفته و تاکید کرده است که افق شهرسازی کشورمان باید بر این شیوه متمرکز باشد.
او در اختتامیه «همایش ساماندهی سیاسی فضا و اداره بهینه شهر تهران» نیز بار دیگر بر این موضوع تاکید کرد و بهترین راه حل قیمت زمین در کلانشهرها را دسترسی سریع ریلی به ۸۰ کیلومتری مرکز کلانشهرها و تغییر مد حمل و نقل جاده‌ای به ریلی دانست.
وزیر راه و شهرسازی ادامه داد: در حال حاضر، تمام سیستم حمل و نقل کلانشهر تهران متکی به حمل و نقل جاده‌ای است و حمل و نقل ریلی به غیر از مترو در شهر تهران سهم اندکی دارد. اگر بتوانیم آن محدوده را تعریف کنیم با تغییر مد حمل و نقل از جاده به ریل که کار بسیار پرهزینه و نیازمند سرمایه‌گذاری سنگینی است بخش عمده‌ای از مشکلات شهری حل خواهد شد. به گفته وی از نظر حرکت و از جهت منابع زیستی هوایی، چاره‌ای جز سرمایه‌گذاری و تغییر سیستم مد حمل و نقل از جاده به ریل نداریم تا بتوانیم هم کنترل هوا را داشته باشیم و هم بتوانیم قیمت زمین را کنترل کنیم.
آخوندی افزود: بهترین راه حل کنترل قیمت زمین، دسترسی سریع محدوده‌های ۸۰ کیلومتری مرکز کلانشهرها به ریل است که در آن صورت، حجم تقاضا برای زندگی در مرکز شهر کاهش پیدا می‌کند و جمعیت به‌صورت متعادل‌تری در کل پهنه کلانشهر توزیع می‌شود که یکی از راهکارهای مبارزه با سوداگری زمین در شهر تهران بحث امکان پخش جمعیت در پهنه سرزمین و مخصوصا کلانشهر و امکان یک حمل و نقل سریع مبتنی بر ریل است که هم بتواند امنیت و هم نظم را داشته باشد. او به اهمیت موضوع ساماندهی سیاسی فضای شهر تهران اشاره کرد و گفت: اصلی‌ترین مساله‌ای که در تهران با آن مواجهیم این است که تهران به‌عنوان پایتخت جمهوری اسلامی ایران از جهت کارآمدی در مباحث جابه‌جایی و روان بودن تردد دچار مشکل بسیار جدی شده است و در همین راستا نیز، تقریبا کسی نیست که تلخی جابه جایی در سطح شهر تهران را تجربه نکرده باشد.
وزیر راه و شهرسازی افزود: بحث قابلیت زندگی در شهر تهران برای شهروندان این کلانشهر مخصوصا از جنبه‌های منابع‌زیستی در مباحث هوا، محیط‌زیست و سایر امکانات در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، خدماتی، مسکن و سایر مسائل با سختی زیادی روبه‌رو است. بنابراین پایتخت با دو مشکل جدی جابه‌جایی کالا و انسان در شهر، حومه و سراسر سرزمین و سکونت مواجه است که این موضوع آثار گسترده‌ای در امنیت ملی برجای خواهد گذاشت و به راحتی نمی‌توان از کنار آن عبور کرد. این موضوع آثار مستقیمی بر توسعه و رشد در کشور خواهد داشت.
این مقام مسوول و سیاست‌گذار حوزه راه و شهرسازی کشور ادامه داد: اصلی‌ترین مساله تهران که هنوز نشانه و راه‌حلی برای آن پیدا نشده بحث عدم حاکمیت قانون در شهر تهران است. همان‌طور که شواهد نشان می‌دهد، تهران تقریبا پس از جنگ با پدیده بسیار پیچیده و تو در توی فروش قانون مواجه شد. هرچه این پدیده از جهت سیاسی گسترش پیدا کرد، گرفتاری‌ها نیز در پایتخت به شدت گسترش یافت و در سراسر کشور ابعاد پیچیده‌ای به خود گرفت که به نظر من، مباحث جابه‌جایی کالا و انسان در شهر، حومه و سراسر سرزمین و همچنین سکونت، تابعی از پدیده قانون‌فروشی در تهران از اواخر دهه ۶۰ بود.
وزیر راه و شهرسازی گفت: اگر ما حاکمیت قانون را زیر پا بگذاریم برگشت به یک نظم طبیعی کار بسیار سختی خواهد شد. پدیده فروش ضوابط و مقررات‌شهری تهران از اواخر دهه ۶۰ شروع شد، با این تفسیر و داستان بسیار ساده که در هر صورت تخلف ساختمانی در شهر وجود دارد که می‌شود آن را به کمیسیون ماده ۱۰۰ فرستاد و با جریمه، روند غلط را ادامه داد، در نهایت کار به جایی کشیده شد که قبل از آنکه این گزارش به ماده ۱۰۰ برسد، غیرقانونی توافق شد. اگرچه این توافقات ابتدا با مباحث ساده‌ای مثل ساخت بالکن شروع شد اما در نهایت به این نقطه رسید که از طریق آن تمامی مقررات شهری را تغییر داد.
آخوندی ادامه داد: با ادامه روند اشتباه، بحث قانون‌شهری و تراکم‌ساختمانی تقریبا برای مدتی در کلانشهر تهران بی‌معنا شد. این را از این جهت مطرح می‌کنم تا ببینیم چه مشکل جدی در مباحث سیاسی داریم چون امروز قرار است تنها راجع به مسائل سیاسی صحبت کنیم. وی در ادامه گفت: میزان درآمد از بحث سوداگری در بحث زمین، ساختمان و مستغلات در تهران در سال ۹۰ به تنهایی برابر با کل ایران بود.
یعنی اگر کل ایران را از جهت ساخت و ساز و درآمد مستغلات یک طرف بگذارید و شهر تهران را یک طرف، اینها برابر هم شدند. در شهری که حاکمیت قانون در چنین وضعیتی قرار می‌گیرد، ارزش افزوده نشان از سوداگری و نه فعالیت دارد. در حال حاضر ملک لوکس با مبلغ متری ۱۳ تا ۱۵ میلیون تومان به فروش می‌رسد این در حالی است که قیمت تمام شده و واقعی آن ۲ تا 5/ 2 میلیون تومان است و بقیه‌اش هزینه سوداگری زمین و درآمد ناشی از سوداگری در فروش مستغلات است.
وزیر راه و شهرسازی تاکید کرد: با بررسی درآمد شهرداری تهران و سایر کلانشهرها می‌بینیم که بخش عمده درآمدها از فروش ضوابط و مقررات تامین می‌شود. وضعیت تراکم طاقت‌فرسا در مناطق ۲۲،۱،۲،۴ و ۵ که اساسا امکان گردش بادهای سطحی را در تهران متوقف و وضعیت وارونگی هوا را ایجاد کرده است به پدیده سیاسی عدم حاکمیت قانون در تهران مرتبط است. هنوز امکان اعمال قانون در تهران و کلانشهرها بسیار سخت و دشوار است.
آخوندی خاطرنشان کرد: همواره اعضای شورای‌شهر نسبت به وضعیت کلانشهرها و به‌ویژه تهران اعتراض دارند که این نشان می‌دهد شورای شهر خود نمی‌تواند در بحث بودجه شهرداری تهران و سایر کلانشهرها اعمال قانون کند. اعمال قانون در کلانشهرها اصلی‌ترین مساله‌ای است که زندگی شهری را در کلانشهرها در معرض خطر قرار داده و آن نیز به حاکمیت شهری مرتبط است. ایجاد شهری ریل‌پایه که وزیر راه و شهرسازی بارها چنین شهری را به‌عنوان الگوی صحیح شهرسازی مطرح کرده است دور از ذهن نیست.
حمیده امکچی، عضو هیات علمی مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران معتقد است زیرساخت‌های لازم برای ورود به مرحله شهرسازی ریل پایه در نظام شهرسازی ایران، بیش از زیرساخت‌های فیزیکی، نیازمند عزم جدی است؛ عزمی که به نظر می‌رسد اکنون در کشور وجود دارد. به گفته این شهرساز، گذشته از اینکه چرا پیش‌تر چنین عزمی در ایران وجود نداشته، نباید فراموش کرد که چنین غفلتی تنها مربوط به کشور ما نبوده است.
امکچی معتقد است دستیابی به هدف شهرسازی ریل پایه در ایران، با مانع غیرقابل عبوری مواجه نیست و شاید مهم‌ترین مانع در شرایط کنونی را بتوان محدودیت‌های مالی حاصل از چند سال حصر اقتصادی که به کشور تحمیل شده دانست که اکنون در حال عبور از آن هستیم. او ادامه داد: اگرچه هزینه اجرای شبکه ریلی در مقایسه با شبکه جاده‌ای، در ابتدا ایجاد شبکه زمینی (جاده) را توجیه‌پذیر می‌کند اما در درازمدت، استهلاک بیشتر شبکه جاده‌ای و هزینه نگهداری بیشتر آن در مقایسه با شبکه ریلی و مهم‌تر از آن، آثار مخرب امکان دست‌اندازی به زمین‌های اطراف و آلودگی بیشتر حاصل از سوخت‌های فسیلی خودروهایی که در این راه‌ها تردد می‌کنند، همگی حمل‌ونقل ریلی را در اولویت انتخاب قرار می‌دهد.
به گفته امکچی، نقش سیستم حمل‌ونقل ریلی در انتظام‌بخشی به نظام شهرنشینی و تنظیم شبکه سکونتگاهی کشور و استقرار جمعیت در پهنه‌های سرزمینی بر مبنای اولویت‌های اهداف آمایشی و توسعه متوازن و رفع محرومیت از مناطق حاشیه‌ای بی‌بدیل است. بنابراین می‌توان نوعی توسعه قابل‌کنترل و هدایت شبکه سکونتگاهی را به‌وسیله برنامه‌ریزی دقیق برای محل ایستگاه‌های راه‌آهن رقم زد. شبکه ریلی داخل شهرها یا مترو نیز علاوه بر کاهش ترافیک به ویژه در مراکز شهری پرتردد و کاهش آلودگی هوای ناشی از سوخت‌های فسیلی، بر شیوه توسعه شهر و شکل‌گیری مجموعه‌ای از سکونتگاه‌های حومه‌ای در اطراف شهرها اثر قابل‌توجهی گذاشته و گسترش شهر را قابل‌مدیریت می‌کند. به گفته امکچی، مترو نیز می‌تواند مجموعه‌ای از شبکه سکونتگاهی خردمقیاس را در تعامل با شهر اصلی سازماندهی کند.