تفاوت ها و تشابه های حافظ و خیام

موبنا – با این که این دو سخن سرای نامدار در 2 برهه زمانی متفاوت از یکدیگر می زیسته اند اما تشابه هایی فراوان در افکار و اقوال آنان دیده می شود که سبب شده است ادب پژوهان حافظ را خیامی دیگر بخوانند و بدانند.
خیام و حافظ دو ستاره تابناک آسمان ادب از جمله نام آورترین پارسی سرایان در درازنای تاریخ به شمار می آیند. با این که این دو سخن سرای نامدار در 2 برهه زمانی متفاوت از یکدیگر می زیسته اند اما تشابه هایی فراوان در افکار و اقوال آنان دیده می شود که سبب شده است ادب پژوهانی چون شبلی نعمانی در شعر العجم، بهاءالدین خرمشاهی در حافظ نامه، محمد امین ریاحی در گلگشت در شعر و اندیشه حافظ و تنی چند دیگر از نامداران این عرصه حافظ را خیامی دیگر بخوانند و بدانند.
اما آیا به راستی این گونه بوده و حافظ را به سبب همسانی برخی اندیشه هایش با خیام، خیامی دیگر باید خواند؟

نگارنده بر آن باور است که افکار خیام و حافظ واجد بسی ویژگی های مشترک است، اما ناهمسانی گفتار و پندار آن دو نیز کم نیست و از این رهگذر تلاش می دارد با بیان برخی از موارد افتراق به تبیین این مدعا بپردازد. با وجود این، در وهله نخست سخن از برخی اشتراکات خیام و حافظ خواهد گفت و آنگه رو به سوی ارائه شماری از موارد اختلاف خواهد نهاد، چرا که ناگفته پیدا است تا تشابه ها ملموس نشوند، ذکر حدیث تفاوت ها بی معنی جلوه گر خواهد شد.

الف: همسانی های افکار خیام و حافظ

در شعر خیام مضامینی چندگانه دیده می شود که همان مفاهیم در سروده های حافظ نیز دیده می شود و از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1ـ حیرت در کار جهان و عدم آگاهی از رمز و راز آن: یکی از ویژگی های اصلی تفکر خیامی حیرت ناآگاهی از کار جهان است:
در دایره ای کآمدن و رفتن ماست / آن را نه بدایت نه نهایت پیداست / کس می نزند دمی در این معنی راست / کاین آمدن و رفتن به کجاست
اسرار ازل را نه تو دانی و نه من / وین خط مقرمط نه تو خوانی و نه من
حافظ نیز بسان خیام مبهوت است و تشابه فکری آن دو بسی نمایان و از جمله در ابیات زیر:
ساقیا جام میم ده که نگارنده غیب / نیست معلوم که در پرده اسرار چه کرد
عیان نشد که چرا آمدم کجا بودم / دریغ و درد که غافل زکار خویشتنم
2ـ چون و چرا در کار خلقت: دیگر ویژگی اندیشه خیام چون و چرا در کار خلقت است. او حکمت آفرینش را در نمی یابد و به این سبب دراین باره بسیار سخن گفته است:
دارنده چون ترکیب طبایع آراست / از بهر چه او افکندش اندر کم و کاست / گر نیک آمد شکستن از بهر چه بود / ور نیک نیامد این صور عیب کراست
حافظ هم چون و چرای بسیاری در اشعارش درباره اسرار دنیا داشته است، از آن جمله می توان ابیات زیر را گواه آورد:
ز سر غیب کس آگاه نیست قصه مخوان / کدام محرم دل ره در این حرم دارد / وجود ما معمائیست حافظ / که تحقیقش فسون هست و فسانه
این چه استغناست یارب وین چه قادر حکمت است / کاینهمه زخم نهان هست و مجال آه نیست
3ـ ناپایداری جهان: مرگ و زوال در شعر خیام واجد نمودی برجسته است. یاد مرگ در شعر او به طور معمول با گریزها و کنایه های شاعرانه به سبزه، سبو و یادکرد درگذشت صاحبان قدرت و پریچهرگان همراه است:
هان کوزه گرا بپای اگر هوشیاری / تا چند کنی بر گل آدم خواری / انگشت فریدون و کف کیخسرو / بر چرخ نهاده ای چه می پنداری
هر سبزه که بر کنار جویی رسته است / گویی ز لب فرشته خویی رسته است / پا بر سر سبزه تا به خواری ننهی / کان سبزه ز خاک لاله رویی رسته است
حافظ نیز بر ناپایداری جهان پای فشرده و در بسیاری موارد، گفتمان خویش را خیام گونه بیان داشته است:
قدح به شرط ادب گیر زانکه ترکیبش / زکاسه سر جمشید و بهمن است و قباد
روزی که چرخ از گل ما کوزه ها کند / زنهار کاسه سر ما پرشراب کن
4ـ شادی طلبی و عشرت جویی: به باور خیام دنیا فاقد اعتبار است و انسان نمی تواند دریابد سرانجامش در دوران پس از مرگ چه خواهد بود، بهترین کار غنیمت شمردن وقت به شادی و قدر دانستن زمان به عیش است:
ای دل غم این جهان فرسوده مخور / بیهوده نه غمان بیهوده مخور / چون بوده گشت و نیست نابوده پدید / خوش باش غم بوده و نابوده مخور
دهقان قضا بسی چو ما کشت و درود / غم خوردن بیهوده نمی دارد سود / پر کن قدح می بکفم درنه زود / تا بازخورم که بودنی ها همه بود
در اشعار حافظ نیز می توان ردپای تفکر خیامی را به عینه دریافت و براحتی پی برد که او نیز بر شادجویی و شادزیستی تاکید دارد:
اگر غم لشگر انگیزد که خون عاشقان ریزد / من و ساقی بهم سازیم و بنیادش براندازیم / چو دردستست رودی خوش بزن مطرب سرودی خوش / که دست افشان غزل خوانیم و پاکوبان سر اندازیم
5 ـ جبرگرایی: اعتقاد به جبر خصیصه ای است که در اشعار خیام کاملا جلوه می نماید. از منظر او، انسان دستخوش بازی تقدیر است و همه امور به حکم و اراده تقدیر جریان می یابند:
بر من قلم قضا چو بی من رانند / پس نیک و بدش چرا زمن می دانند / دی بی من و امروز چو دی بی من و تو / فردا به چه حجتم به داور خوانند
زین پیش نشان بودنی ها بوده است / پیوسته قلم زنیک و بد فرسوده است / در روز ازل هر آنچه بایست بداد / غم خوردن و کوشیدن ما بیهوده است
دیوان لسان الغیب شیراز، حافظ نیز سرشار از اشعار مرتبط با جبر است و به وضوح تمایلات جبرگرایانه او را نمایان می سازد:
در کار گلاب و گل حکم ازلی این بود / کاین شاهد بازاری وین پرده نشین باشد
نیست در دایره یک نقطه خلاف از کم و بیش / که این مساله بی چون و چرا می بینم

ب: ناهمسانی های شعر خیام و حافظ

علاوه بر موارد یادشده در شعر حافظ، جلوه هایی چندگانه رخ می نماید که در شعر خیام اثری از آنها دیده نمی شود یا اگر هم مشاهده گردد، کمرنگ و ابتر می نماید و از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد.
نکته: به باور حافظ ریا و دورویی جزئی از صفات اخلاقی بسیاری از مردمان معاصرش شده بود. بدین جهت، او بر صوفیان پشمینه پوش دروغین تاخت و نازاهدان زاهدنما را ملامت نمود. درحقیقت، حافظ از سالوس نفرت داشت و ریا را شرک خفی برمی شمرد
1- اعتقاد راسخ حافظ به معاد: آخرت اندیشی و معادگرایی حافظ با وجود شک و شبهه های کمرنگ و شیرینش از محکمات شعر او است:
هست امیدم که علی رغم عدد روز جزا / فیض عفوش ننهند بار گنه بر دوشم
از نامه سیه نترسم که روز حشر / با فیض لطف او صد توان از این نامه طی کنم
این در حالی است که اعتقاد به جهان دیگر در رباعی های خیام حالت ابهام دارد:
گویند مرا که دوزخی باشد مست / قولی است خلاف دل در آن نتوان بست / گر عاشق و میخواره به دوزخ باشد / فردا بینی بهشت همچو کف دست
من هیچ ندانم که مرا آن که سرشت / از اهل بهشت کرد یا دوزخ و بهشت / جامی و بتی و بربطی بر لب کشت / این هر سه مرا نقد و ترا نسیه بهشت
2- ستایش عشق در شعر حافظ: حافظ پیرو مکتب عشق بود، عشق را مایه امتیاز انسان می دانست و تمام سیر و سلوک شخصی خویش را بر پایه آن بنیاد نهاد:
طفیل هستی عشقند آدمی و پری / ارادتی بنما تا سعادتی ببری
هر آن کسی که در این جمع نیست زنده به عشق / بر او نمرده به فتوای من نماز کنید
در شعر خیام به رغم آن که سخن از خوبرویان و پریرویان و لب لعل و اصطلاحاتی چنین بسیار است اما توجه چندانی به عشق بویژه نوع عرفانی آن نشده و اگر هم سخنی دراین باره گفته آمده بیشتر دربار ه شادجویی و عیش این جهانی است. شگفت آنجاست که در کل رباعیات خیام به اندازه انگشتان دو دست نیز از عشق و ترکیبات آن نام برده نشده و اگر هم بندرت یادی شده هیچ گاه در ستایش آن نبوده بلکه بیشتر بر نشان از تاکید بر شادخواهی و یا نمایان ساختن هیبت مرگ دارد.
رباعی های زیر بر درستی این دعوی گواهند:
گویند هر آن کسان که باپرهیزند / ز انسان که بمیرند چنان برخیزند / ما با می و معشوقه از آنیم مدام / باشد که به حشرمان چنان انگیزند
این کوزه چو من عاشق زاری بوده است / در بند سر زلف نگاری بوده است / این دسته که بر گردن او می بینی / دستی است که بر گردن یاری بوده است
3- انتقاد از زهد و تصوف ریاکارانه در شعر حافظ: به باور حافظ ریا و دورویی جزئی از صفات اخلاقی بسیاری از مردمان معاصرش شده بود. بدین جهت، او بر صوفیان پشمینه پوش دروغین تاخت و نازاهدان زاهدنما را ملامت نمود. درحقیقت، حافظ از سالوس نفرت داشت و ریا را شرک خفی برمی شمرد:
گرچه بر واعظ شهر این سخن آسان نشود / تا ریا ورزد و سالوس مسلمان نشود
دلم از صومعه بگرفت و خرقه سالوس / کجاست دیر مغان و شراب ناب کجا
واعظان کاین جلوه در محراب و منبر می کنند / چون به خلوت می روند آن کار دیگر می کنند
چنین مفهومی در شعر خیام به تقریب اصلا وجود ندارد. حتی می توان با کمی اغماض گفت خیام نه تنها به زهد ریاکارانه توجهی معطوف نداشته است بلکه برعکس به سبب اصرارش بر شادجویی بر زاهدان راستین نیز تاخته است.
قومی متفکرند اندر ره دین / قومی به گمان فتاده در راه یقین / می ترسم از آن که بانگ آید روزی / کای بی خبران راه نه آنست و نه این
4- تبلیغ اعتدال و میانه روی در شعر حافظ: رعایت تعادل و میانه گزینی راهی است که حافظ به اجرای آن در انجام هر کاری توصیه و سفارش می کند:
دلا دلالت خیرت کنم به راه نجات / مکن به فسق مباهات و زهد هم مفروش
زیادتی مطلب کار بر خود آسان گیر / صراحی می لعل و بتی چو ماهت بس
در تفکر خیام، نشانی از اعتدال و میانه روی نمی توان جست، بلکه بالعکس این زیاده جویی بویژه در شادی است که خیام تبلیغ می نماید:
گر یک نفست ز زندگانی گذرد / مگذار که جز به شادمانی گذرد / هشدار که پرمایه سودای جهان / عمر است چنان کش گذرانی گذرد

برآیند سخن

بی گمان مراتب تشابه و تفاوت افکار خیام و حافظ بسی بیش از این است، اما چه شود که این مختصر را مجالی برای هویدا ساختن تمام آنها نیست.
به عنوان برآیند سخن می توان گفت با وجود تمام تشابه های گفتمان های خیام و حافظ، در بسیاری از موارد آن دو در مسیرهایی جدا از هم طی طریق می کردند. به عبارت دیگر، اندیشه خیام اندیشه ای سرشار از تردید و اعتراض است. به رغم ستایش خردورزی و تعقل، کلامش تلخ، سرد و بسان سرزنش است. او خود تا اندازه ای روشن بینانه این تردیدها، اعتراض ها، ابهام ها و سرزنش ها را پاسخ گفته است. نوشداروی وی برای درمان زخم هایی چنین رنج آور، خردورزی، پند گرفتن از سرنوشت گذشتگان، بیدار دل ماندن و بویژه بهره برگرفتن از حال است. اما کار حافظ در کنار ستایش خرد، کشیدن دست نوازش بر عشق و رندی است، از آمال و آلام زنده و همیشگی انسان سخن گفتن است، پرداختن به مسائل ابدی انسان است. به باور حافظ دار و ندار انسان دنیا و آخرت است. نوشداروی او برای التیام آلام بشری و نیل انسان به آمال همیشگی اش عشق و رندی است که راه رهایی دنیوی و راز گشایش و رستگاری اخروی را نشان می دهد.

 منبع: آکا ایران