شوق شايعه در شبكه‌هاي اجتماعي
آن‌قدر كه گاهي مردم واقعا دست به كار شده و گوجه‌هايشان را در سطل زباله ريخته و نارنگي‌ها را پر پر كرده و خودشان را نجات داده‌اند! اما اين خبر خير يعني ورود وبا در ايران، جو رواني بسيار بدي ايجاد كرده است. خبري كه سال گذشته هم منتشر شد و كلي نگراني داشت. اما سوال اصلي اينجاست كه چرا اين خبرها منتشر مي‌شود؟ چه كسي بايد چه كاري كند كه اين‌گونه خبرها ديگر منتشر نشوند؟ اصلا مي‌شود كاري كرد كه ديگر از اين دست خبرها منتشر نشود؟
داستان وبا از كجا آمد؟
انگار قرار نيست وحشت «وبا» دست از سرمان بردارد. فصل گرما كه شروع مي‌شود يكهو موجي از خبرها درباره ورود وبا در كشور منتشر مي‌شود. سال گذشته همين موقع‌ها، همين خبر منتشر شد و اپيدمي ترس در جامعه ايجاد كرد. بعد از آن مسئولان وزارت بهداشت دست به كار شده و با سند و مدرك، تكذيب بودن خبر را اعلام كردند. گرچه مردم نتوانستند چندان باور كنند و احتياط را شرط عقل مي‌دانستند. سليمان عباسي، سخنگوی کمیسیون بهداشت و درمان مجلس درباره شايعه وبا به «قانون» مي‌گويد: «هنوز گزارشي از اين بيماري به مجلس نرسيده است ولي به نظرم اگر چنين خبري درست بود حتما وزارت بهداشت به ما خبر مي‌داد و جزيياتش را هم اعلام مي‌كرد. سال گذشته هم شايعاتي منتشر شد اما هيچ گزارشي به مجلس نرسيد. ضمن اينكه خبري هم از ابتلا به اين بيماري در رسانه‌ها منتشر شد.» حتي رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت هم ضمن رد این مباحث، تاکید کرد که امسال هنوز هیچ موردی از وبا در کشور گزارش نشده است. دکتر محمدمهدی گویا گفت: هیچ‌کدام از این مباحث صحت ندارد و هیچ موردی از ابتلا به وبا در کشور دیده نشده است.
خبرهايي با شمايل «هوكس»
سازمان غذا و دارو از سال گذشته كه انتشار اين خبرها، سراسري شده بود، شروع كرد به شفاف‌سازي و از نگراني درآوردن مردم. اواخر سال گذشته محمد هاشمی، سخنگوی سازمان غذا و دارو طي بيانيه‌اي درباره همه اين خبرها واكنش نشان داد و گفت: شایعات منتشره در حوزه سلامت و غذا «هوکس» و خبرهای غیرواقعی اما قابل باور هستند که آگاهانه و با نیت فریب یا مزاح از روی عمد ساخته می‌شود و سازندگان آنها افرادی با «خلاقیت سیاه» هستند. این شایعات همواره وجود داشته است به‌طوری که با کوچک‌ترین خبر نادرست، به یک‌باره موجی از نگرانی و دلهره در بین مردم ایجاد می‌شود. شایعه سم کشنده گوجه‌فرنگی یکی از همین دست اخباری بود که سر زبان‌ها افتاد. به دنبال آن، موارد مشابه دیگری مثل خرمای داعشی، کرم کشنده نارنگی پاکستانی، واکس سرطان‌زای میوه‌ها، واردات سوسیس و کالباس حیوانات حرام گوشت و تغییر سیاست تأسیس داروخانه‌های زنجیره‌ای، خوراک برخی رسانه‌ها شد. این روزها آن‌قدر اين اخبار افزایش یافته که اگر بنا را بر راست بودن آنها بگذاریم باید بگوییم که همه خوراکی‌های موجود در بازار آلوده‌اند و اصلا بهتر است هیچ ماده غذایی را مصرف نکنیم.» او با بیان اینکه در اصطلاح رسانه‌ای به این خبرها «هوکس» گفته می‌شود، ادامه داد: «زبانشناسان ریشه لغوی این کلمه را Hocus Pocus به معنای معنای اجی‌مجی یا همان شعبده‌بازی می‌دانند. هوکس سخنی غیر واقعی اما قابل باور است که آگاهانه و با نیت فریب یا مزاح با دیگران و از روی عمد ساخته می‌شود و در قالب تصویر، صوت و فیلم، اخبار و گزارش های جدی ارائه می‌شود.»
چرا اين خبرها ساخته مي‌شود؟
از وقتي شبكه‌هاي اجتماعي راه‌شان را به زندگي مردم باز كرده‌اند، خيلي چيزها عوض شده، حتي جنس شايعات هم عوض شده. كساني كه شايعات را مي‌سازند بيشتر بند كرده‌اند به جان افراد و مدام از اين حرف مي‌زنند كه فلان چيز را نخور، مي‌ميري، بهمان چيز را نخور، منهدم مي‌شوي و از اين دست خبرها. اما چرا اين شبكه‌ها به جاي ارتباط بين افراد به وسيله‌اي براي ترس پراكني تبديل شده است. دکتر حسین تنهایی، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه تهران درباره دلایل ظهور این قبیل پیام‌ها معتقد است؛ مردم نباید با دیدن چنین پیام‌هایی آرامش خود را مختل کنند و لازم است قبل از هر اقدام و احساسی، صحت و سقم خبر دریافتی را بررسی کنند. او انتشار چنین خبرهای کذبي را شیطنت‌های جوانی می‌داند: «با این پیام‌ها نیز می‌توان همچون مزاحمت‌های تلفنی برخورد و نسبت به آنها بی‌اعتنایی کرد.» او شایعه‌پذیر بودن را یکی از ویژگی‌های ساکنان ایران عنوان كرده و مي‌گويد: «مردم ما عادت دارند که بیشتر در سطح معرفت عامیانه زندگی کنند و متاسفانه قبل از بررسی صحت پیام، آن را می‌پذیرند که البته شایعه به عنوان یکی از اعمال نانمادی و کلیشهای نه فقط در کشورهای جهان سوم بلکه حتی در کشورهای صنعتی نیز رواج دارد.»
شايعاتي با منشأ هيجانات اجتماعي
به نظر اين استاد دانشگاه تهران، این شایعات با اهداف و تحرکات سیاسی تولید نشدهاند که بخواهند در جامعه ناامنی ایجاد کنند چرا که منشأ و ریشه آنها در هیجانات عاطفی و اجتماعی است. او در پاسخ به این سوال که آیا تعدد پیام‌ها و تکرار روزانه انواع آنها در بخش‌های مختلف باعث نگرانی مردم و کاهش سطح امنیت و آرامش روانی آنها نمی‌شود، میگوید: «من فکر می‌کنم این قبیل شایعات بسیار کم‌اهمیت هستند و جامعه باید تحمل آن را داشته باشد. این پیام‌ها از گذشته وجود داشته‌اند. فقط شکل انتقال آنها تغییر کرده است. در گذشته این پیام‌ها به شکل خاله‌زنکی، سر چهارراه‌ها گوش به گوش و دهان به دهان نقل می‌شد امروز سر از بازارچه وایبر درآورده و راه انتقال‌شان تغییر کرده است. راه مقابله با شایعات، آموزش مردم و ارتقاي سطح آگاهی آنها از طریق صداوسیما و مطبوعات است. بی‌شک نمیتوانیم مانع فعالیت وایبر شویم. تغییر سطح شعور اجتماعی زمانبر است و به تدریج و آهسته عوض می‌شود بنابراین در این مسیر باید صبور باشیم.»
مسئولان سريع شفاف‌سازي كنند
اين جامعه‌شناس درباره وظیفه مسئولان و بخش‌های مرتبط با شایعات میگوید: «بهتر است وقتی چنین خبرهایی درج می‌شود، متولیان امر بلافاصله شفاف‌سازی و اطلاع‌رسانی کنند. اطلاع‌رسانی تک‌بعدی و ناقص و حتی انکار آنها، بدون شک باعث می‌شود که مردم به جای آن که برای دریافت اطلاعات سالم و شفاف به منابع داخلی اعتماد و تکیه کنند، سراغ منابع خارجی بروند و آنها را به عنوان منابع خبری خود انتخاب کنند. هر روز در نقاط مختلف دنیا اتفاقات متعددی رخ می‌دهد که بهتر است درباره آنها به شکلی متوازن اطلاع‌رسانی کنیم. به عنوان مثال، خبرهای مربوط به سوختن جنگل گلستان یا از ریل خارج شدن قطار و سایر اتفاقات داخلی را رسانه‌های خارجی راحت‌تر و شفاف‌تر به مردم اطلاع‌رسانی میکنند همین باعث اتکاي مردم به آنها می‌شود.»
