بيد‌ار باش ملي برای بی آبی
میثم دعایی
باید ببینیم امروز کجا هستیم تا درک روشن تری نسبت به آنچه که می‌خواهیم برای حل بحران آب در کشور انجام دهیم داشته باشیم. هدف این یادداشت مشخص کردن وضعیت آبی امروز ایران است آن‌هم بر اساس دو شاخص؛ یکی میزان تخلیه آب‌های زیرزمینی و دیگری استرس آبی در ایران.
تصویر شماره 1 در این یادداشت، نقشه استرس آبی در جهان است که به‌وسیله انستیتو جهانی منابع طبیعی منتشر شده است. همانطور که در این نقشه پیداست، ایران جزو کشورهایی است که میزان استرس آبی در آن «فوق العاده بالا» و بیشتر از 80 درصد است.این بدان معنی است که بیش از 80 درصد منابع آبی ایران که در دسترس کاربران آب است، به طور سالانه از بین می‌رود. این میزان استرس آبی، باعث خواهد شد که کاربرانِ آب در برابر کوچک‌ترین تغییرات کاهشی در میزان دسترسی به آن، به شدت آسیب‌پذیر شوند. نتایج به‌دست آمده از سوی سازمان ملل نیز همین موضوع را اثبات می‌کند. بر اساس گزارشی که «برنامه توسعه آب سازمان ملل» در سال 2012 منتشر کرده بود، ایران در حال نزدیک شدن به حد «کمیابی آب» است. یعنی حدی که پس از آن، رفع نیاز آبی کاربران آب با مشکلات شدید روبه‌رو خواهد شد. برنامه زیست محیطی سازمان ملل در سال 1998 گزارشی را منتشر کرد که نشان از این داشت که ایران در بالاترین حد و به سرعت به سمت «کمیابی آب» حرکت می‌کند. در همان گزارش پیش بینی شده بود که در صورتی که همین روند ادامه یابد، تقریبا نیمی از آب در دسترس این کشورها، تا سال 2025 از بین خواهد رفت. سال 1998 یعنی ۱۷ سال پیش. با توجه به اینکه تمام گزارش‌های سازمان ملل برای کشورها ارسال می‌شود یک سوال مهم اینجا پیش می‌آید؛ اینکه ما در این 20 سال داشتیم چه می‌کردیم؟ و یک سوال مهم‌تر اينكه چه خواهیم کرد؟ اما مسئله تنها این نیست. بحران آب در ایران زمانی برایمان روشن‌تر خواهد شد که بدانیم ایران در بالاترین سطحِ تخلیه آب‌های زیرزمینی هم هست. تصویر شماره 2، نقشه بحران سفره‌های آب زیرزمینی جهان است که توسط NASA منتشر شده است. همانطور که در تصویر مشخص است ایران در بالاترین سطح تخلیه آب‌های زیرزمینی در جهان قرار دارد. میزان این برداشت از آب‌های زیرزمینی بین 12 تا 18 کیلومتر مکعب است. برای اینکه بتوانید درک روشن‌تری از این عدد داشته باشید بگذارید تبدیلش کنیم به متر مکعب ببینیم چقدر می‌شود: بین 12 تا 18 میلیارد متر مکعب! اگر همان 12 میلیارد را ملاک قرار دهیم این مقدار آب، یعنی تقریبا 66 برابر سد کرج! (ظرفیت سد کرج 183 میلیون متر مکعب است). ولی نکته مهم اینجاست که صرف برداشت از آب‌های زیرزمینی خود به تنهایی بحران آفرین نیست. درست است که این برداشت بیش از حد است ولی ما در ایران با کشاورزی با راندمان آبیاری بسیار کم و سامانه انتقال آب غیراستاندارد اثر منفی‌اش را تشدید کرده‌ایم. در کشورهایی مانند استرالیا و ایالات متحده آمريكا به‌وسیله اقداماتی چون تدوین و اجرای طرح ملی آبیاری، اصلاح سامانه‌های انتقال آب و یکپارچه سازی اراضی، توانسته‌اند به عنوان مثال فقط در بخش کشاورزی متوسط راندمان آب را به بیش از 75 درصد برسانند. (این البته میانگین است و در بسیاری از مناطق از این هم بیشتر است.) در حالی که این میزان در ایران بر طبق آمار فائو، 35 درصد آن‌هم در بهترین شرایط است. مرکز تحقیقات آب و خاک کشور این میزان را 25 تا 32 درصد و وزیر فعلی نیرو 32 درصد اعلام کرده است). راندمان آب آبیاری در ایران حتی از کشورهایی مثل لیبی، مصر، پاکستان و عربستان نیز کمتر است. به عبارت دیگر ما بیش از همه دنیا از سفره‌های آب زیرزمینی استفاده می‌کنیم و در عین حال بیش از همه هم هدر می‌دهیم! به نظرم تعبیر «ولخرجی آب» به سادگی بیانگر وضعیت امروز ایران است.
