جایزه کتاب سال هر سال در شاخه‌های مختلف، آثار مکتوب ایرانی و خارجی را مورد داوری قرار می‌داد که از دوره گذشته این جایزه، بخش شعر و داستان از آن منفک شده و به عنوان زیرمجموعه های جوایز شعر فجر و جلال آل‌احمد قرار گرفته‌اند. به این ترتیب، جوایز کتاب‌های سال شعر و داستان در قالب همان جوایز شعر فجر و جلال به برگزیدگان اعطا می‌شوند.
این تفکیک در جایزه کتاب سال و تغییراتی که در جایزه‌های شعر فجر و جلال اتفاق افتاده، موافقان و مخالفانی دارد اما این سوال پیش می‌آید که این حرکت رفت و برگشتی از اساس چرا باید انجام می‌شد؟ اگر بنا بوده از ابتدا یک جایزه برای داستان، جایزه‌ای برای شعر و جایزه‌ای برای معرفی برگزیدگان مختلف کتاب سال در نظر گرفته شود، چرا همه این جوایز ابتدا در قالب کتاب سال اعطا شده و سپس از یکدیگر منفک شده‌اند؟
شاید بخشی از این مشکلات به این دلیل باشد که جشنواره شعر فجر، از ابتدا قرار نبود کتاب سال شعر انتخاب کند و این بخش بعد از چند دوره به جشنواره اضافه شد.
در پیش بودن برگزاری دهمین دوره جشنواره شعر فجر، توجهات را به سمت این جشنواره برده و مساله مذکور هم همچنان به صورت علامت سوالی بزرگ، ذهن صاحب نظران و صاحبان دغدغه را به خود مشغول کرده است.
همان طور که اشاره شد این مساله موافقان و مخالفانی دارد و از نظرگاه‌های مختلف به آن نگاه می‌شود. به‌عنوان مثال مدیرعامل بنیاد شعر و ادبیات داستانی، این اتفاق را جداسازی نمی‌داند و معتقد است وزارت ارشاد به‌عنوان متولی این جایزه یا جوایز، نمی‌تواند تعداد مشخصی کتاب را به وسیله دو گروه داوری مورد بررسی قرار بدهد.
برای بررسی بیشتر این موضوع، به سراغ جمعی از اعضای هیئت علمی جشنواره شعر فجر رفته و این مساله را با آن‌ها مطرح کردیم.
کلیات، فلسفه اسلامی، فلسفه غرب، دین، علوم اجتماعی، زبان، علوم کاربردی، هنر، ادبیات و تاریخ حوزه‌هایی هستند که کتاب سال در آن‌ها به انتخاب برگزیده می‌گردد و بهمن ماه هرسال آن‌ها را معرفی می‌کند. از زاویه دیگر، جداسازی شعر و داستان از این جایزه، رویداد بدی نیست چون اساسا جایی برای دیدن شعر و داستان در این جایزه تدارک دیده نشده و متر و معیار داوری آثار در کتاب سال، بیشتر علمی است تا ادبی و هنری.
اما محسن پرویز که روزگاری در زمینه این امور سمت اجرایی داشته، کاملا با جداسازی جایزه‌های کتاب سال شعر و داستان از جایزه کتاب سال و زیرمجموعه قراردادنش در جوایز جشنواره شعر فجر و جلال، به شدت مخالف است و علت این کار را در حکم یک معما می‌داند.
قزلی: وقتی یک دسته کتاب و یک برگزارکننده داریم، دو جایزه معنی ندارد
مهدی قزلی مدیرعامل بنیاد شعر و ادبیات داستانی و مدیر اجرایی دهمین دوره جشنواره شعر فجر، در گفتگو با خبرنگار مهر، در پاسخ به این سوال که چرا جایزه‌های شعر و داستان از کتاب سال جدا شده و زیرمجموعه جایزه‌های شعر فجر و جلال قرار گرفته‌اند، گفت: جداسازی‌ای انجام نشده است.
قزلی معتقد است: این جایزه‌ها و جشنواره‌ها، را معاونت فرهنگی وزارت ارشاد برگزار می‌کند. به نظر می آید جالب نیست که معاونت فرهنگی هم برای جایزه‌ای به اسم کتاب سال داور و هیئت علمی تعیین کند و همین کار را برای جایزه‌ای دیگری مانند جایزه جلال هم انجام دهد؛ در حالی که قرار است یک دسته کتاب مشخص مورد داوری قرار بگیرد. اگر برگزارکننده یکی است و کتاب‌ها هم، همان کتاب ها هستند، پس این کار باید یک بار انجام شود.
مدیر اجرایی جشنواره شعر فجر در ادامه گفت: یک دسته کتاب است و یک برگزارکننده؛ پس معنی ندارد دو بار جایزه اعطا شود و مراسم برگزار شود.
وی افزود: بنابراین بهتر است این کار را یک بار انجام دهیم. در جایزه کتاب سال هم، بخشی تعطیل نشده است بلکه به یک معنا، پذیرفته شده که انتخاب جایزه جلال، همانی باشد که قرار است در کتاب سال معرفی شود. ولی در کل این کار، یک بار انجام می‌شود. یعنی نمی‌خواهند که دو دسته داور و دو دسته هیئت علمی، بر یک دسته کتاب داوری کنند. مشروح این توضیحات را در نشست خبری جشنواره شعر فجر اعلام خواهیم کرد.
امینی: جنس داوری‌ها در کتاب سال، علمی بود
اسماعیل امینی از اعضای هیئت علمی جشنواره شعر فجر هم در گفتگویی که با همین موضوع با خبرنگار مهر داشت، در این باره گفت: چند سال داور کتاب سال بوده‌ام و می‌دانم که بخش عمده فعالیت‌های داوران و هیئت علمی این جایزه، فعالیت‌ها و پژوهش های علمی است. فیزیک، شیمی، تاریخ شناسی، فلسفه و… اصلا جنس داوری‌ها و معیارها علمی بود.
امینی ادامه داد: به همین دلیل غالبا کتاب‌های شعر، در چرخه داوری‌ها قرار نگرفتند. چون کتاب شعر، روش پژوهش و علمی ندارد. این که جایزه شعر از کتاب سال جدا شده و در قالب شعر فجر خودش را نشان می‌دهد، اتفاق خوبی است چون جنس کتاب‌های شعر که مانند دیگر حوزه کتاب سال علمی نبود، بیشتر هنری بود.
وی افزود: در شیمی یا فیزیک می‌توانیم کتاب‌هایمان را با کتاب‌های دیگر کشورها مقایسه کنیم اما در زمینه شعر که نمی‌توان این کار را انجام داد. شعر، شعر خودمان است و باید در چارچوب و قالب شعر خودمان بررسی شود. جنس تولیدات شعر و داستان به گونه ای است که نمی توان این گونه به آن ها نگاه کرد. به نظر من اتفاقی که افتاد، اتفاق بدی نبود.
محقق: شعر فجر و جایزه جلال، همان کتاب سال هستند
دیگر عضو هیئت علمی جشنواره شعر فجر، جواد محقق بود که در فرصتی کوتاه در این باره این جداسازی گفت: در واقع می‌شود گفت هم جایزه شعر فجر و هم جایزه جلال، همان جایزه کتاب سال حوزه‌های شعر و داستان کشور هستند. کتاب سال در حوزه شعر و داستان وجهه بین المللی نداشت؛ یک بخش بین المللی دارد که به حوزه کتاب‌های چاپ شده درباره ایران و اسلام در کشورهای دیگر می پردازد و همچنان در جای خود باقی است.
وی گفت: این اتفاق ویژه‌ای نیست. همان سال‌هایی که جایزه شعر و داستان در قالب کتاب سال اعطا می‌شد، کتاب مشترک اعلام می‌شد یعنی هم جایزه جلال را می‌گرفت هم جایزه کتاب سال را. اتفاقی که افتاده این است که فقط یکی از لوح های جایزه کتاب سال حذف شده در غیر این صورت اتفاق تازه‌ای نیافتاده است.
محقق همچنین گفت: من نکته منفی‌ای در این مساله نمی‌بینم. پیش‌تر داور و عضو هیئت علمی جایزه کتاب سال، و شاهد بوده‌ام که گاهی به دلیل ازدیاد کتاب‌های رشته‌های فنی و غیره، ادبیات داستانی و شعر تحت‌الشعاع قرار می گرفت. این جداسازی از این نظر شاید بهتر باشد.
مودب: در ساختار پیشین کتاب سال از شاعران بزرگ حتی تقدیر هم نمی‌شد
علی محمد مودب هم از دیگر اعضای هیئت علمی این دوره جشنواره شعر فجر درباره این موضوع گفت: به نظرم این جدایی خوب بود چون مجموعا، برگزارکنندگان جایزه کتاب سال، نگاه مساعدی به حوزه شعر و داستان نداشتند.
مودب معتقد است: در کتاب سال بیشتر رشته های علمی بود که مدنظر بودند و شعر و داستان، جایگاه خاصی در آن نظر و رویکرد نداشت. بزرگترین شاعر دو سه دهه اخیر، جایزه کتاب سال را نگرفتند و این نشان دهنده نقصانی در ترکیب یا روش‌ها و آیین نامه های کتاب سال بود. اتفاقی که افتاد به نظرم اتفاق خوبی بود که شعر و داستان از کتاب سال جدا شده و به صورت مستقل بررسی می شوند.
این شاعر گفت: اگر حاشیه یا نکته خاصی وجود دارد، خبر چندانی از آن ندارم و به نظرم باید درباره جوانب این کار مطالعه شود.
مودب افزود: اما به طور اجمالی می‌توانم بگویم که این جداسازی به این نتیجه منتهی شد که به اهالی شعر و داستان جایزه ای تعلق بگیرد چون در ساختار پیشین، حتی تقدیری هم از آن‌ها صورت نمی‌گرفت. ساختار پیشین جایزه کتاب سال، ارزشی برای ادبیات قائل نبودند یا به ارزش های ادبیات واقف نبودند. به نظرم این اتفاق از این منظر، برای ادبیات اتفاق خوبی بود.
پرویز: جشنواره شعر فجر قرار نبود انتخاب کتاب سال شعر باشد
در همین حال، محسن پرویز معاون سابق فرهنگی وزیر ارشاد و سخنگوی انجمن قلم درباره این جدایی به خبرنگار مهر گفت: جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، یک جایزه دیرپاست و در زمان تاسیسش قرار شد همه حوزه‌های کتاب در آن مورد بررسی قرار بگیرند. جایزه جلال هم به این علت راه‌اندازی شد که تصور می شد اگر به بعضی از حوزه‌ها توجه بیشتری نشان بدهیم، ممکن است به تقویت آن حوزه کمک شود.
پرویز ادامه داد: حوزه هایی که در نظر گرفته شد و بعدا مجریان آن در وزارت ارشاد درخواست تغییرات در آن‌ها را داشتند، عمدتا بحث داستان، خاطره و سفرنامه نگاری را در بر می‌گرفت. در دو بخش داستان و تاریخ نگاری به نظر می‌رسید که اتفاق نظری وجود دارد که هرچقدر مشوقان این حوزه‌ها بیشتر شوند، به ویژه در حوزه داستان، راه دوری نرفته ایم و به نوعی به ترویج و تقویت آن ها کمک کرده ایم.
وی در ادامه گفت: وقتی جایزه جلال راه اندازی شد، این تصور وجود داشت که شاید بشود جایزه جلال و کتاب سال را ادغام کرد و این بحث در دوره های اول جایزه جلال و کتاب سال مطرح شد. در مجموع، تقریبا بیشتر دوستان با این موضوع که عناوین جایزه جلال را از کتاب سال حذف کنیم، مخالف بودند چون کتاب سال جای خود را دارد و جایزه جلال هم کمکی برای حوزه داستان بود. تقریبا کسی به فکر حذف یا ادغام یکی نبود چون این گونه، به جای اولیه خودمان برگشته ایم. شاید با این کار حتی جایگاه داستان را تقلیل داده باشیم. دقت داشته باشید که با تغییری که وزارت ارشاد درخواست کرد، میزان جایزه جلال، هم متغییر شد و دیگر ۱۱۰ سکه مصوب شده، نیست.
پرویز افزود: اما راجع به شعر، جشنواره شعر فجر قرار نبود، انتخاب کتاب سال شعر باشد. قرار بود مانند سایر جشنواره‌های فجر مانند، تئاتر، موسیقی یا فیلم بوده و، به یک موضوعی که مغفول مانده بود و شاید کمتر به آن توجه می شد، بپردازد. اصلا این که چطور به این نتیجه رسیده باشیم که انتخاب کتاب سال شعر را به جشنواره شعر فجر بیاوریم، خود یک معماست. چه تصوری باید باعث شود که به خاطر جشنواره شعر فجر، کتاب سال حوزه شعر را حذف کنیم؟
وی با مرور تجربه برگزاری دوره‌های نخست جشنواره فجر تأکید کرد: در دوره های اول جشنواره شعر فجر، اصلا کتاب سال شعر مطرح نبود. قرار بود این جشنواره شاعران را به یکدیگر نزدیک؛ شاعران ایران و جهان را به هم معرفی کند. قرار بود اگر انتخابی هم در این جشنواره صورت می گیرد، از میان اشعاری باشد که شعرا برای جشنواره ارسال می کنند. اتفاقی که برای این جشنواره هم افتاده، برای من قابل هضم نیست و فکر می کنم ابتدا باید تغییراتی در ضوابط جشنواره رخ داده باشد و بعد متوجه شده باشند که این همان جایزه کتاب سال شعر است پس بیاییم از کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، حذفش کنیم.
معاون پیشین امور فرهنگی وزیر ارشاد ادامه داد: با هیچ کدام از این امور _ اگر به تصویب رسیده باشد و اگر قرار باشد اجرا شوند _ موافق نیستم و فکر می کنم باید هم بیشتر به حوزه شعر و هم داستان بپردازیم. اصلا جشنواره شعر فجر برای این بود که حق پامال شده شعر را بین هنرها بگیریم و این بخش را احیا کنیم. در رابطه با جایزه جلال هم قرار بود این جایزه مشوقی برای داستان نویسان و تاریخ نگاران و مستندنگاران باشد.
وی با ذکر یک مثال گفت: مثلا در کتاب سال، من که پزشک هستم، کتابی را در حوزه کار خودم ترجمه می‌کنم. این کتاب بالاتر از دیگر کتاب‌های این حوزه محسوب می‌شود و به من جایزه‌ای داده می شود. توجه کنید که من نویسنده نیستم و پزشک هستم. همین اتفاق ممکن است برای یک مهندس برق هم بیافتد. اینجا، جایزه دادن کار جایزه کتاب سال است. اما جایی که شغل فرد نویسندگی است و به عنوان داستان نویس مطرح شده است، موضوع طور دیگری است.
پرویز تأکید کرد: این یک اصل پذیرفته شده در همه جای دنیاست. کتاب سال قرار است مشوقی برای دست اندرکاران حوزه‌های مختلف باشد که دانسته‌های خود یا دیگران را به صورت تالیف یا ترجمه در اختیار دیگران قرار بدهند و این کار را به صورت فنی و درست انجام بدهند. کتاب سال به همین دلیل به راه افتاد. اما مگر در حوزه های دیگر مثل جشنواره خوارزمی اگر جایزه دیگری مانند جایزه جلال وجود داشته باشد، آن بخش را از کتاب سال برمی داریم؟
آنچه از بررسی گفته‌ها بر می‌آید، این است که اعضای هیئت علمی و مدیران اجرایی جشنواره شعر فجر از تفکیک انجام شده در این زمینه راضی هستند چون از دیدگاه آنان این مساله موجب بهتر دیده شدن کتاب‌های شعر و آثار شاعران می‌شود. اما مدیری چون محسن پرویز از زاویه ای دیگر به قضیه نگاه می‌کند و معتقد است چنین حرکتی، به نوعی خالی کردن جایگاه کتاب‌های ادبی در جایزه کتاب سال است.
به هر روی، به نظر می‌رسد، پیش از انجام و اجرایی کردن این تصمیم، باید مطالعه و بررسی بیشتری انجام می‌شد و دایره مشورت با مسئولان و صاحب نظران این حوزه کمی گسترده‌تر و وسیع‌تر در نظر گرفته می‌شد.
176/
