از اولین کارگردان زن تا سوپراستارهای زن

موبنا – اساسا، سینمای زنانه چیست؟! آیا دسته بندی ای به نام سینمای مردانه، وجود خارجی دارد که سینمای زنانه، داشته باشد؟! از این نوع دسته بندی ها و اطلاق ها در مملکت ما، بالاخص در حوزه سینما، به وفور، یافت می شود. مثل سینمای هنری یا سینمای معناگرا یا سینما اجتماعی… مگر سینمای غیراجتماعی، سینمای غیر هنری و یا سینمای غیرمعناگرا هم هستند که آن ها هم باشند؟! با این حال، تنها می توان تقسیم بندی ای با عنوان سینمای زن محور در کته گوری ها لحاظ کرد… سینمایی که زن در مرکز ثقل آن قرار دارد و برای پیش بُرد روایت، این دنیای زنان است که همه چیز حول آن می چرخد.

در واکاوی تاریخ سینمای ایران، می توان فهمید که زن در سینما، نقش کم رنگی داشته است. پیش از انقلاب 57، زن به مثابه ابزار، تلقی می شد و در اکثر فیلم ها به عنوان کالایی جنسی و محرک فروش به کار گرفته می شد. در آن دوران، تنها چهار کارگردان زن، تولید شدند که فقط دو نفرشان، فیلم سینمایی ساختند! به جز معدود کارگردانی های مردی که زن در فیلم هاشان- مثلا، بهرام بیضایی با تمرکز بر موضوع زن/ اسطوره و داریوش مهرجویی با تمرکز بر موضوع زن/ مظلومیت اجتماعی- محوریت دارد؛ عموما در کل تاریخ سینمای ایران، این زن های فیلم ساز هستند که به زن می پردازند.

شهلا ریاحی اولین کارگردان زن

از این چهار کارگردان زن، قدرت الزمان وفادوستِ 30 ساله بازیگر (ملقب به شهلا ریاحی و همسر اسماعیل ریاحی ِ کارگردان) به عنوان اولین کارگردان زن ایرانی در سال 1335 خورشیدی، خودش را با فیلم «مرجان» به همه گان معرفی کرد. تا بیست و دو سال بعد، هیچ زنی، فیلم سینمایی نمی سازد. البته دو مستند، توسط فروغ فرخ زاد شاعر و پری صابری تئاتری- که اساسا درس سینما خوانده بود- در این میان ساخته شد. کبری عسیدی 28 ساله رقصنده و بازیگر (ملقب به شهرزاد)، بعد از دو دهه و اندی- درست در بحبوحه انقلاب- راه شهلا ریاحی را با فیلم «مریم و مانی» ادامه می دهد. این دو فیلم که تنها سهمیه های زنان در ساخت فیلم پیش از انقلاب هستند؛ فیلم های شاخصی از کار در نَه آمدند.

پس از انقلاب 57، زن ها خانه نشین می شوند. مرضیه سادات برومند یزدی 35 ساله (ملقب به مرضیه برومند و خواهر راضیه برومند بازیگر و احترام السادات برومند مجری)، هشت سال پس از شروع خانه نشینی زن ها، خانه و آشپرخانه را ترک می کند و یک راست می آید پشت دوربین سینما و «شهر موش ها» را مشترکا با مردی به نام محمدعلی طالبی، می سازد! البته ناگفته نماند که وی، همین طور یک راستِ یک راست هم، پشت دوربین نرفته بوده است. او از اواسط دهه 50، بازیگری را شروع کرده بوده و جزو معدود زنانی بوده که از مهلکه آشپزخانه، گریخته…

بر طبق عادت زنانه، پشت بند برومند و درست یک سال بعدش، در سال 1365 خورشیدی، پوران درخشنده 35 ساله- که پیش از آن مستندسازی و سریال سازی در تلویزیون را تجربه کرده بود- با فیلم «رابطه» و تهمینه اردکانی فقید (26 ساله) با فیلم «گلبهار» ، وارد کارزار فیلم سازی بلند، می شوند. دوباره یک سال بعد، رخشان بنی اعتماد 33 ساله (همسر جهانگیر کوثری تهیه کننده، گزارش گر ورزشی تلویزیون و فوتبالیست و مادر باران کوثری بازیگر) با تجربیاتی از کار در پشت صحنه سینمای حرفه ای، ظهور می کند و «خارج از محدود» را می سازد.

مرضیه برومند

پس از او (دو سال بعدش) بی تا رضایی میلانی سابقا دستیار کارگردان و منشی صحنه (ملقب به تهمینه میلانی و همسر محمد نیک بین تهیه کننده و خاله اِلسا و الناز فیروز آذر بازیگر)، با ورودش به سینمای حرفه ای، «بچه های طلاق» را به تصویر می کشد. در آخرین سال همان دهه فریال بهزاد 35 ساله (همسر غلام رضا آزادی فیلم بردار، تهیه کننده و کارگردان و مادر پیام آزادی فیلم بردار و سپهر آزادی بازیگر)، هم با فیلم «کاکلی» به جمع سینماگران زن، می پیوندد.

تمام سرمایه های زن ها در فیلم سازی دهه شصت، به همین فیلم سازها، بر می گردد. از میان این ها، علی رغم این که مرضیه برومند، تهمینه میلانی و پوران درخشنده در ابعاد درآمدزایی سینمایی به موفقیت رسیدند؛ اما فقط رخشان بنی اعتماد بود که با فیلم هایی «نرگس» و «زیر پوست شهر»، توانست جایگاهی در تاریخ سینمای ایران، برای خود، دست و پا کند. البته، تهمینه میلانی در یکی دو تجربه ای (مثل «دو زن» و «نیمه پنهان») توانست سمت سینمایی موفق، حرکت کند؛ اما دوباره راه خود را گم کرد و پیچید به وادی صنعتی سینما و افاضات فمینیستی از خود به در کردن…!

در دهه هفتاد خورشیدی؛ کارگردان های زنی مانند زهرا مهستی بدیعی 45 ساله با فیلم «حسنک»، یاسمین ملک نصر 29 ساله با فیلم «درد مشترک»، مریم شهریار 34 ساله با فیلم «دختران خورشید»، جهان دخت خادم المله 32 ساله با فیلم «مینا و غنچه» (مشترک با محمد حسین پور)، منیژه حکمت 40 ساله (یا مژگان حکمت و مادر پگاه آهنگرانی بازیگر) با فیلم «زندان زنان»، مرضیه مشکینی 31 ساله با فیلم «روزی که زن شدم» (مادرخوانده و خاله توامان سمیرا و حنا مخملباف کارگردان و میثم مخملباف عکس همسر محسن مخملباف کارگردان) و سمیرا مخملباف 19 ساله با فیلم «سیب» هم پا به عرصه فیلم سازی گذاشتند. زهرا مهستی بدیعی، فقط یک فیلم دیگر با عنوان «طالع سعد» می سازد و بعد، کلام خداحافظ فیلم سازی…! یاسمین ملک نصر، مریم شهریار و جهان دخت خادم المله نیز با همان فیلم های اول شان، غیب می شوند…! از این جمع، فقط منیژه حکمت است که هم چنان، فیلم می سازد.

نیکی کریمی 33 ساله با فیلم «یک شب»، سپیده فارسی 38 ساله با فیلم «خواب خاک»، انسیه شاه حسینی 50 ساله با فیلم «غروب شد، بیا» مانیا اکبری 30 ساله با فیلم «بیست انگشت»، مونا زندی حقیقی 33 ساله با فیلم «عصر جمعه»، پریسا بخت آور 35 ساله (همسر اصغر فرهادی کارگردان) با فیلم «دایره زنگی»، نگار آذربایجانی 36 ساله (خواهر بزرگ تر پوریا آذربایجانی کارگردان) با فیلم «آینه های رو به رو»، نادره ترکمانی با فیلم «خاله سوسکه»، شراره یوسفی نیای 33 ساله (همسر ابراهیم بخشی صدابردار کارگردان) با فیلم «این جا… آخر دنیا» و شالیزه عارف پور (همسر مهرداد میرکیانی گریمور) با فیلم «حیران»، کارگردان های زن دهه هشتاد خورشیدی هستند. آن ها به نسبت فیلم سازهای زن دهه گذشته، کمی پیگیرتر و مستمرتر، به راه شان، ادامه دادند؛ اما، سه نفر آخرشان، هنوز تک فیلمه هستند و پی جوی ساخت فیلم بعدی شان… از این جمع، سپیده فارسی که مقیم فرانسه است و عضو آکادمی سزار، بعد از ساخت فیلمی مستند از وقایع 88، به نام «تهران بدون مجوز»، اجازه ورود به ایران را ندارد!

نیکی کریمی

دهه نود خورشیدی؛ دهه هجمه فیلم سازهای زن است! تقریبا، هر سال، دو سه نفر به فهرست آن ها افزوده می شود؛ مهشید افشارزاده 48 ساله با فیلم «پنج ستاره»، نرگس آبیار 41 ساله (همسر محمدحسین قاسمی تهیه کننده) با فیلم «اشیا از آنچه در آینه می بینید، به شما، نزدیک ترند»، یلدا جبلی 34 ساله (همسر فردین خلعتبری آهنگ ساز) با فیلم «داره صبح می شه…»، مرجان اشرفی زاده 34 ساله (همسر سینا گنجوی تدوین گر) با فیلم «آبجی»، تینا پاک روان 36 ساله با فیلم «خانوم»، سهیلا گلستانی 34 ساله با فیلم «دوم، آیدا پناهنده 35 ساله با فیلم «ناهید»، فائزه عزیزخانی 33 ساله با فیلم «روز مبادا»، تارا اوتادی 36 ساله (خواهر بزرگ تر لیلا اوتادی بازیگر) با فیلم «پنج تا پنج»، آزیتا موگویی (همسر رضا کریمی کارگردان) با فیلم «تراژدی»، مانلی شجاعی فرد (همسر مسعود سلامی فیلم بردار) با فیلم «میگرن»، آناهید آباد 53 ساله با فیلم «کارواجار» و رایا نصیری با فیلم «رو به رو».

با وجود گذشت تنها 4 سال از این دهه، 14 فیلم ساز سینمایی زن به 25 فیلم ساز دیگر تاریخ سینمای ایران، اضافه شدند… یعنی به طور متوسط؛ سال 3.25 فیلم ساز! از سال 1335 خورشیدی که فیلم سازی زن ها در سینمای ایران، آغاز شده است تا پایان دهه هشتاد خورشیدی، 25 کارگردان زن داشته ایم… که به طور متوسط، می شود؛ حدودا هر دو سال و نیم یک بار، 1 فیلم ساز! آماری که در دهه بعدی، رشد قابل توجهی داشت است. اگر هم بخواهیم در کل تاریخ فیلم سازی زن های سینمای ایران، متوسط بگیریم… از سال 1335 خورشیدی تا سال 1394 خورشیدی که می شود 59 سال؛ به طور متوسط، هر یک سال و نیم یک بار، یک کارگردان زن داشته ایم. کثرت زن های فیلم ساز در دهه نود خورشیدی، آمار هر دو سال و نیم، یک فیلم ساز را به هر یک سال و نیم، یک فیلم ساز کاهش داده است.

این آمار با توجه به تعداد زیادی از زن های مطرح سینما و دیگر حوزه های هنری که فیلم کوتاه مستند، تله فیلم و سریال تلویزیونی ساخته اند و یا کارگردانی نمایش را بر عهده داشته اند و احتمالا، خیز فیلم سینمایی برخواهند داشت؛ سال به سال، افزایش خواهدیافت. زن هایی مانند: شهره لرستانی، پگاه آهنگرانی(دختر منیژه حکمت کارگردان و تهیه کننده و دختر جمشید آهنگرانی فراهانی کارگردان و طراح جلوه های ویژه میدانی و طراح صحنه و لباس)، شهره سلطانی، روجا چمن کار (همسر بابک تبرایی مترجم)، فلورا سام (همسر مجید اوجی تهیه کننده، شبنم قلی خانی، پریسا شاهنده، مهناز افضلی (همسر حسن پورشیرازی بازیگر)، پریسا گرگین، عاطفه خادم الرضا، خاطره اسدی، افسانه پاک رو، ماهایا پطروسیان، سودابه مرادیان، منیر قیدی (همسر محمدرضا منصوری مدیر تولید)، معصومه بیات (همسر حمید نعمت الله کارگردان)، مرضیه وفامهر (همسر ناصر تقوایی کارگردان)، مریم پالیزبان، لیلا نقدی پری (همسر مجید برزگر کارگردان و تهیه کننده)، خزر معصومی، مریم فخیمی (دختر مهرداد فخیمی فیلم بردار فقید)، روزت قادری، ماه چهره خلیلی (همسر ابراهیم اشرفی فیلم بردار و نوه دختر پروین سلیمانی بازیگر فقید)، بهاره رهنما (همسر پیمان قاسم خانی فیلم نامه نویس، بازیگر و کارگردان و دختر پروین قائم مقامی بازیگر و مادر پریا قاسمخانی بازیگر)، ناهید رضایی (همسر همایون پای ور فیلم بردار)، فرشته جغتایی (همسر تورج اصلانی و خواهر امیر جغتایی فیلم بردار و کارگردان مستند)، المیرا مقدم، پری وش نظریه و…

زن های مطرحی هم در سینمای ایران هستند که در حوزه تهیه کنندگی، مجری طرحی، مدیریت تولید و یا سرمایه گذاری فیلم، ورود کرده اند و احتمال دارد که روزی، فیلم بلند بسازند. کسانی مثل: مهناز افشار، هدیه تهرانی، مهتاب کرامتی، طهورا ابوالقاسمی، سحر صباغ سرشت، پروانه پرتو، بی تا منصوری (همسر ابوالحسن داوودی کارگردان)، الهام غفوری (همسر سیروس مقدم کارگردان)، زینب تقوایی (خواهر ناصر تقوایی کارگردان)، بهنوش طباطبایی (همسر مهدی پاکدل بازیگر و کارگردان)، فرشته طائرپور (همسر منوچهر شاهسواری و مادر غزل شاکری)، نیوشا ضیغمی، لیلا اوتادی، شراره رخام و…

فیلم نامه نویسی: مینو فرشچی، ناهید طباطبایی، مهسا محب علی، مرجان شیرمحمدی (همسر بهروز افخمی کارگردان) که حتی پروانه ساخت هم گرفت، اما فیلم اش را همسرش ساخت-، وحیده محمدی فر (همسر داریوش مهرجویی کارگردان)، مینا خیامی (همسر فرامرز قریبیان بازیگر و کارگردان و مادر محمدسام قریبیان بازیگر و کارگردان)، رویا محقق، اعظم بروجردی، طلا معتضدی (خواهر نگین معتضدی بازیگر)، نازنین فراهانی (خاله علی احمدزاده کارگردان)، الهه میرباقری، آزاده محسنی، سارا خسروآبادی (همسر علی رضا بذرافشان کارگردان تلویزیون)، سارا سلطانی (همسر ابراهیم ابراهیمیان و دختر جهانبخش سلطانی بازیگر)، معصومه ذبیری، فرزانه شعبانی و….

تدوین: ژیلا ایپکچی، شهرزاد پویا، هایده صفی یاری (مادر سپیده عبدالوهاب تدوینگر)، سپیده عبدالوهاب (دختری هایده صفی یاری تدوین گر و دختر محسن عبدالوهاب کارگردان)، نازنین مفخم (همسر محمد آلادپوش فیلم بردار)، شیرین وحیدی، مستانه مهاجر (همسر پژمان بازغی بازیگر) و..

طراحی صحنه و لباس: ملک جهان خزاعی (مادر رفیع پیتز کارگردان)، پروین صفری (همسر محمدرضا بزرگ نیای کارگردان)، آتوسا قلم فرسایی (همسر مصطفی احمدی کارگردان)، فریار جواهریان، بی تا قزل ایاق، ژاله آنت، شهناز ارسالی، نگار استخر، زهرا بای، فرزانه بابایی، نازی پرتوزاده، هاله تبریزی، مهوش جزایری، نگار جاودان، فروزان جلیلی فر (همسر حمید فرخ نژاد بازیگر و کارگردان)، زهره جهان پرور، ژاله زکی زاده، مهرانه ربی، شیوا رشیدیان، فریده اعتمادی، طاهره آقاکریمی، رحیمه صباحی، سمیرامیس سعدی نژاد، المیرا صباحی، رحیمه صباحی، شهلا فرشچی، کتایون فیض مرندی، مالینا فکری، راضیه فلاح، تهمیهه میرمیرانی، ثریا مبشری، شیرین لنکرانی، زهرا محمدطاهری، نیلوفر محلاتی، نیلوفر سجادی، هایده مرندیان، مژده مطیعی، اکرم مقدم، شهین نجف زاده (همسر محسن شاه ابراهیمی طراح صحنه و لباس)، بهناز نازی، فهیمه سرخابی (همسر مسعود جعفری جوزانی کارگردان و مادر سحر جعفری جوزانی بازیگر)، سهیلا هاشمی، معصومه وثوق، صبیحه یونسی، نسرین سعادت پور، ملیحه سعیدی سمیرا سینایی، منصور یزدان جو، سارا سمیعی (همسر کیوان مقدم طراح صحنه و لباس)، سوده شرحی، شیده محمودزاده، غزاله معتمد، نگار نعمتی (دختر فرخ نعمتی بازیگر دوبلور)، پروین دخت عابدین نژاد و…

طراحی چهره: مهری شیرازی، سودابه خسروی، عاطفه رضوی (همسر حسین پاکدل کارگردان تئاتر و بازیگر)، محبوبه اسکندری (خواهر عبدالله اسکندری گریمور)، مهین نویدی (خواهر پروین نویدی گریمور)، فریده اسلامی، سوده انصاری، میترا اویسی، ماریا حاجی ها، سارا اسکندری (خواهر بزرگ تر لاله اسکندری بازیگر و ستاره اسکندری بازیگر)، فریبا بهرام پور، مهناز بیات، راحله پروین نیا (همسر حسین قناعت و خواهر پریسا پروین نیای منشی صحنه)، اعظم بیات، شهناز چناری، سهیلا حافظی جو، اکرم حاج آقا محمد، نازی حشمتی، خاطره حاشعی، ثریا خرمی، طاهره رجبی، اعظم رحمانی، سوسن رستگار، مرجان روان بخش، زهره سرمدی، فروزان سلامی، زهرا سلمان تبار، ماندانا شاه نظری، مریم شُکرابی، گیتا شکری، روناک شمیم، آفرین صادقی، الهام صالحی، محبوبه صدیق نیا، هنگامه طالبیان، ناهید طلوع (مادر آیدین افخمی تدوین گر)، ناهید علامی، راضیه عزیزی، شراره عقیلی، مینا فرامرزی، فریبا کاشانی، نیلوفر محتشم، نادیا محمودی، پروین نویدی (خواهر مهین نویدی گریمور)، رویا یوسفی، آذر هوشیار، مهیاد میمی و…

برنامه ریزی و دستیاری کارگردان: فاطمه زیوری، نغمه نظری، درنا مدنی، زینب نصراللهی، مریم هژیروند، لیلا رنگرزان (همسر محمدمهدی عسگرپور کارگردان و تهیه کننده) و…

خانم های هنرمند

منشی گری صحنه: زینت رضا، مژگان تمجیدی (خواهر حمید تمجیدی کارگردان)، ندا آصف، بهاره حسینی، حمیرا نعمت الله (خواهر حمید نعمت الله کارگردان و سعید نعمت الله فیلم نامه نویس)، نائله شریفی (همسر کیارش اسدی زاده کارگردان)، هنگامه فرازمند (مادر چکامه چمن ماه بازیگر)، پریسا پروین نیا (خواهر راحله پروین نیای گریمور)، فرناز جمشیدی مقدم (همسر علی رضا امینی کارگردان) و…

عکاسی: غوغا بیات، میترا محاسنی (همسر عزیز ساعتی عکاس و فیلم بردار)، مریم تخت کشیان (دختر محمدرضا تخت کِشیان تهیه کننده)، زهرا مصفای تبریزی (دختر کمال تبریزی کارگردان خواهر علی تبریزی فیلم بردار)، گلاره کیازند، فاطمه پورحسینی، نیوشا توکلیان، فرانک زهرایی، سروناز مستوفی (یا مونا مستوفی خواهر کوچک تر لادن مستوفی بازیگر و لاله مستوفی برنامه ریز و دستیار کارگردان)، پریسا افخمی (دختر علی رضا افخمی کارگردان تلویزیون)، ایران انتظام و…

بدل کاری: مهسا احمدی، ساناز نوروز زاده (همسر پیمان ابدی طراح بدل کاری فقید) و…

آهنگسازی: رها خسروی، صبا خضوعی، فرشته رحیمیان و… و… و… و… خیلی های دیگر که حتما از قلم افتاده اند…!

ناگفته نماند که افسانه بایگان (همسر مصطفی شایسته تهیه کننده و کارگردان)، مژده شمسایی (همسر بهرام بیضایی کارگردان)، پروانه معصومی و… از جمله بازیگران مطرحی هستند که تجربه کار در پشت صحنه سینما را دارند و شاید، روزی، آن ها هم فیلم سینمایی بسازند! بالاخره، زن اند دیگر! نباید از قافله و کورس، عقب بمانند…!

اگر نگاهی اجماعی به این فهرست بیاندازیم؛ متوجه خواهیم شد که اکثر قریب به اتفاق فیلم سازهای زن از میان خانواده سینما، جذب جریان فیلم سازی شده اند!

آخرین فیلم های زنانه سینمای ایران که در انتهای سال 94 اکران شدند؛ «شیفت شب» نیکی کریمی، «ناهید» آیدا پناهنده و «جامه دران» حمیدرضا قطبی هستند که دو تای اولی را زن ها ساخته اند و آخری هم در مورد سرنوشت سه زن از سه نسل متفاوت است!

«شیفت شب»، چهارمین ساخته نیکی کریمی، پس از فیلم های سینمایی «کیش»، «چند روز بعد»، «سوت پایان» است که اتفاقا، بهترین فیلم او تا به امروز هم هست. کریمی، فیلم به فیلم دارد رو به جلو حرکت می کند و بعید نیست تا چند سال دیگر به فیلم سازی موفق، بدل شود. کریمی از جنس کارگردان های آهسته و پیوسته بروست…!

«ناهید»، اولین تجربه کارگردانی فیلم بلند آیدا پناهنده است. او پس از چند فیلم کوتاه جایزه بگیر، پا به عرصه سینمای حرفه ای گذاشت و از قضا، فیلم اش در فستیوال کن هم تشویق شد. «ناهید» اما؛ دستاورد جدیدی برای سینما ندارد و بیشتر به یک تله فیلم خوش ساخت، شباهت دارد!

«جامه دران» نیز، اولین فیلم سینمایی حمیدرضا قطبی ست. او که سن اش به فیلم ساز اول نمی خورد؛ هم دانشگاه رویا تیموریان بوده و خیلی دیر توانسته فیلم بسازد! از برخی لحاظ، فیلم قطبی نشان دهنده این است که کارگردان اش، قریحه فیلم سازی دارد؛ اما چیزی فراتر از مظلومیت نمایی آبکی/ هندیِ داستان نویسان زن چند دهه اخیر ادبیات ایران- همان گونه که از منبع اقتباس فیلم (داستان بلند ناهید طباطبایی) پیداست… به خورد مخاطب نمی دهد!

اگر عمری برای زمین و زمینی ها باقی باشد و هنر/ صنعت سینما تا پنجاه سال آینده، مضمحل نشود؛ یحتمل، هیچ مردی در سینمای ایران باقی نخواهند ماند و مملکت ما به عنوان اولین ممالک دارای سینمای کاملا غیرمردانه، شناخته خواهدشد…! اگر عمرتان به آن روزی کشید؛ خبر صحت این پیش گویی را به اموات، مخابره کنید…!

 منبع: ماهنامه تجربه