سودِ دود! بازار چند صد میلیارد دلاری تجارت سیگار
در جهانی که سیاست‌های سلامت هر روز سخت‌گیرانه‌تر می‌شوند، صنعت دخانیات هنوز یکی از پر‌درآمدترین تجارت‌های قانونی است. میلیاردها نخ سیگار هر سال می‌سوزند تا ده‌ها میلیارد دلار سود تولید شود؛ سودی خاکستری که بر دوش سلامت عمومی سنگینی می‌کند. این گزارش به کالبد اقتصادی و رفتاری این صنعت می‌پردازد و جایگاه ایران را در نقشهٔ تجارت جهانی دخانیات بررسی می‌کند.
ابعاد اقتصادی جهانی تجارت سیگار
به گزارش به‌روزترین‌ها گرچه تصویر عمومی از سیگار، چهره‌ای وابسته به افول، بیماری و محدودیت است، اقتصاد جهانی همچنان آن را یکی از ستون‌های تجارت مصرفی می‌داند. ارزش جهانی بازار در سال ۲۰۲۴ به ۸۱۵ میلیارد دلار رسیده و پیش‌بینی می‌شود تا ۲۰۳۰ تنها ده درصد افت کند؛ رقمی که در قیاس با کاهش‌های شدید صنایع آلاینده دیگر، حفظ قابل‌توجهی نشان می‌دهد.
نظام تولید سیگار جهانی از سه نهاد عمده تشکیل شده است:
- شرکت‌های دولتی مانند China National Tobacco Corp. در چین،
- شرکت‌های بین‌المللی خصوصی مانند Philip Morris International، British American Tobacco (BAT) و Japan Tobacco International،
- زنجیره‌های کوچک محلی در کشورهای در حال توسعه.
توزیع جغرافیایی این تولید نشان می‌دهد بیش از ۷۰٪ عرضهٔ جهانی در آسیا انجام می‌گیرد. برخلاف تصور عمومی، قارهٔ آفریقا نیز با نرخ رشد مصرفی نزدیک به ۵٪ در سال، آلوده به موج جدید تبلیغات برندهای خارجی شده است.
نخستین تحول اقتصادی بزرگ دخانیات در دههٔ ۱۹۸۰ رخ داد؛ وقتی سیاست‌های «بازار آزاد» ایالات متحده و بریتانیا، تعرفه‌های تولید را کاهش دادند و شرکت‌های غربی توانستند توتون را از کشورهای ارزان‌قیمت تأمین کرده و در قالب برندهای لوکس بفروشند. آنچنان‌که در گزارش بانک جهانی (۲۰۱۹) آمده، این الگوی زنجیره‌ای باعث شد حاشیهٔ سود هر بسته سیگار از ۱۲٪ در ۱۹۷۵ به ۳۲٪ در پایان دههٔ ۲۰۱۰ افزایش یابد.
در کنار ارزش مستقیم فروش، صنعت بسته‌بندی و چاپ وابسته به دخانیات نیز رونق گرفته است. تخمین‌های اتحادیهٔ جهانی بسته‌بندی نشان می‌دهد بیش از ۲۲ میلیارد جعبه و بسته در سال فقط برای محصولات توتون و تنباکو ساخته می‌شود. همین بخش، حدود ۲.۵ میلیون نفر را در کشورهای آسیایی مشغول کرده است.
منطقه آسیا–اقیانوسیه با جمعیت جوان و نرخ پایین مالیات مصرف‌کننده، بزرگ‌ترین مقصد تجارت شرکت‌های چندملیتی است. در مقابل، اروپا و آمریکای شمالی در حال گذار از مصرف سنتی به محصولات الکترونیکی‌اند. دولت‌های غربی تلاش می‌کنند با تدوین مالیات‌های هدفمند، صنعت را از مسیر سنتی به سمت فناوری هدایت کنند و از بار درمانی مصرف کلاسیک بکاهند.
سهم کشورهای اصلی در بازار جهانی سیگار
| کشور | سهم از تولید جهانی | درآمد از صنعت دخانیات (میلیارد دلار) | تحول دهه اخیر |
|---|---|---|---|
| چین | ۴۰٪ | ۲۶۰ | رشد پایدار؛ کنترل دولتی کامل |
| ایالات متحده | ۸٪ | ۶۰ | کاهش تدریجی؛ تمرکز بر محصولات جایگزین |
| هند | ۷٪ | ۲۵ | افزایش صادرات برگ توتون |
| اندونزی | ۶٪ | ۱۸ | افزایش مصرف داخلی |
| برزیل | ۳٪ | ۱۲ | پایداری صادرات مواد خام |
تغییر الگوهای مصرف و تولد نسل جدید دخانیات
در دههٔ اخیر موضوع نیکوتین از مصرف تفننی به مسئله‌ای فناورانه تبدیل شده است. سیگارهای گرم‌شونده، دستگاه‌های Vape و تنباکوی بدون دود، رویکرد جدید مصرف‌کنندگان را شکل داده‌اند. نسبت مصرف‌کنندگان سیگار سنتی به الکترونیکی در کشورهای عضو OECD اکنون حدود ۷ به ۳ است، اما منحنی‌ها به سرعت در حال نزدیک‌شدن‌اند.
افول سیگار کلاسیک در کشورهای توسعه‌یافته دهه‌هاست جاری است:
در بریتانیا، نرخ مصرف از ۴۵٪ در دههٔ ۱۹۶۰ به حدود ۱۳٪ در ۲۰۲۴ رسیده؛ در ژاپن نیز از ۴۲٪ به ۱۷٪. اما در مقابل، در کشورهایی چون فیلیپین، نیجریه و پاکستان، رشد مصرفی بین ۱۰ تا ۲۰٪ در یک دهه ثبت شده است. صنعت جهانی در واقع محل انتقال سود از شمال به جنوب است؛ تولید در مناطق فقیر، مصرف در جوامع مقررات‌ناپذیر، و سود در بانک‌های غربی.
جالب آن‌که تحول تبلیغات عامل عمدهٔ تداوم تجارت سیگار بوده است. برندهای دخانیات پس از ممنوعیت تبلیغ مستقیم در رسانه‌ها، به اسپانسرینگ ورزشی، رویدادهای موسیقی و استفاده از تصاویر سبک زندگی روی آوردند. دههٔ ۲۰۱۰ شاهد بازگشت «مارلبورو قرمز» در قالب حس نوستالژی و اعتماد به نفس فردی بود؛ رویکردی که بیشترین تأثیر را بر نسل Z در آسیا گذاشت.
از منظر اجتماعی، مصرف سیگار همیشه میان مرز دوگانه‌ی اعتراض و استقلال معنا یافته: در جوامع محافظه‌کار، نشانه‌ای از فردیت؛ در جامعه‌های آزاد، ابزاری تحت فشار صنعتی. پژوهش‌ها نشان می‌دهد دلیل اصلی استمرار مصرف، نه وابستگی فیزیولوژیک، بلکه پیوند فرهنگیِ «سیگار به‌مثابه نماد بلوغ» است. همین عنصر باعث می‌شود سیاست‌های منع مصرف، در سطح رفتار فردی کمتر موفق باشند.
ایران در نقشه جهانی دخانیات
ایران در منطقه خاورمیانه به عنوان بازاری میان‌رده دسته‌بندی می‌شود؛ نه تولیدکننده بزرگ مانند ترکیه و مصر، نه مصرف‌کننده افراطی مانند لبنان و اردن. با این حال، ساختار صنعتی آن ویژگی خاصی دارد: وابستگی بالای دولت در مدل مالی و هدف‌گذاری محدود برای صادرات.
مصرف و رفتار اجتماعی
بر اساس جدیدترین برآورد وزارت بهداشت (۱۴۰۳)، حدود ۱۲ میلیون نفر مصرف‌کننده فعال سیگار در ایران وجود دارد. بیشترین نرخ در رده سنی ۲۵ تا ۳۹ سال است. در میان زنان، سهم مصرف از ۳٪ در سال ۱۳۹۰ به ۶.۵٪ در ۱۴۰۴ رسیده و نشان‌دهندهٔ تغییر الگوی فرهنگی و دسترسی بیشتر به سیگار ارزان است.
نوع برند، نیز از شاخص‌های جالب بازار داخلی است: بیش از ۶۰٪ فروش مربوط به برندهای خارجی تولید داخل (Viceroy، Kent، Winston و غیره) است، در حالی‌که برندهای صددرصد ایرانی مانند ایرانیان یا آرمان سهمی کمتر از ۱۵٪ دارند.
میزان مالیات غیرمستقیم برای هر بسته معمولی (۲۰ نخ) حدود ۲۶۰۰ تومان است، اما در عمل فقط نیمی از این رقم به خزانه واریز می‌شود؛ بقیه در فرایند توزیع، یارانه حمل‌ونقل یا تخفیف عمده‌فروشی از بین می‌رود.
زنجیرهٔ تولید و واردات
دولت ایران طی برنامه توسعهٔ هفتم، طرحی برای افزایش ظرفیت تولید داخلی تا ۶۵ میلیارد نخ سیگار در سال تصویب کرده است. با اجرای طرح‌های مشترک با سرمایه‌گذاران اروپایی در قزوین و رشت، خطوط تولید جدید با ماشین‌آلات آلمانی راه‌اندازی شده‌اند که قابلیت فیلترهای بدون آسِتات دارند.
در بخش واردات، بدنه اصلی از امارات، ترکیه و ارمنستان می‌آید. قاچاق نیز همچنان بخش عمدهٔ بازار را تشکیل می‌دهد. هرچند در سال‌های اخیر با سخت‌گیری سامانه جامع رهگیری دخانیات، میزان قاچاق رسمی کاهش یافته، اما مسیر غیررسمی از مرزهای شرقی (بلوچستان) هنوز فعال است.
صادرات سیگار ایران در نیمه اول سال ۱۴۰۴
طبق گزارش رسمی گمرک، ۶۲.۳۲ تن سیگار به پنج مقصد اصلی صادر شده که مجموعاً ۳۵۳٬۰۹۷ دلار ارزآوری داشته است. عراق، ترکمنستان و عمان سه مقصد عمده‌اند و بیش از ۸۵٪ ارزش کل صادرات را تشکیل می‌دهند.
| کشور مقصد | مقدار (تن) | ارزش (دلار) |
|---|---|---|
| عراق | ۳۶٫۵۵ | ۱۷۴٬۲۸۰ |
| ترکمنستان | ۱۰٫۷۲ | ۹۰٬۸۸۴ |
| عمان | ۹٫۲۲ | ۳۸٬۸۱۱ |
| افغانستان | ۴٫۰۹ | ۳۱٬۰۰۷ |
| قطر | ۱٫۷۲ | ۱۸٬۱۱۵ |
| جمع کل | ۶۲٫۳۲ | ۳۵۳٬۰۹۷ |
مالیات، سلامت و هزینه اجتماعی
درآمد مالیاتی از دخانیات حدود ۱۵ هزار میلیارد تومان در سال است، اما هزینه درمان بیماری‌های مرتبط با مصرف دخانیات به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم بیش از ۳۵ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود؛ تقریباً دو برابر درآمدی که دولت کسب می‌کند.
بیش از ۵ درصد هزینه کل سلامت کشور مستقیماً ناشی از بیماری‌های قلبی، سرطان ریه و مشکلات تنفسی مرتبط با سیگار است. بر اساس گزارش مرکز تحقیقات سلامت، هر نخ سیگار در ایران میانگین ۴۷۰ تومان هزینه درمانی بالقوه دارد.
این تعارض اقتصادی–سلامتی از چالش‌های دیرپای سیاست‌گذاری در بخش سلامت عمومی کشور است و تا زمانی که بودجه سلامت و مالیات بر دخانیات در یک نهاد واحد متمرکز نشود، جبران اثر مالی آن دشوار خواهد بود.
چشم‌انداز و چالش‌های آینده
دنیای دخانیات در مسیر نوعی «گذار فناورانه» قرار گرفته است. هیچ صنعت مصرفی دیگری به این سرعت در حال بازتعریف نیست.
محصولات گرم‌شونده و نیکوتین بدون دود، هم‌زمان فرصت و تهدید را پیش روی تولیدکنندگان قرار داده‌اند. شرکت‌های بزرگ دخانیات عملاً از واژه‌ی “تنباکو” فاصله گرفته و به “نیکوتین” به عنوان نهاده‌ی مصرفی جدید نگاه می‌کنند.
در ایران، این مسیر هنوز آغاز نشده اما نشانه‌هایی از ورود دستگاه‌های Vape و دخانیات الکترونیکی در بازار آزاد دیده می‌شود. در نبود قانون مشخص، فروشگاه‌ها و پلتفرم‌های آنلاین با عنوان «سلامت محور» اقدام به عرضه می‌کنند. این خلا قانونی، یکی از محورهای اصلی سیاست بهداشتی در دهه آینده خواهد بود.
برای آینده صنعت دخانیات ایران می‌توان سه سناریو ترسیم کرد:
- سناریوی مالیاتی: افزایش پلکانی مالیات تولید و مصرف تا ۵۰٪؛ این وضعیت درآمد دولت را کوتاه‌مدت بالا می‌برد ولی به کاهش پایدار مصرف منجر می‌شود.
- سناریوی صادراتی: تمرکز بر کشورهای همسایه و توسعه برند ایرانی استاندارد جهانی؛ در این حالت ایران از مصرف‌کننده به صادرکننده منطقه‌ای تبدیل می‌شود.
- سناریوی فناورانه: ورود به حوزه محصولات کم‌ضرر و گرم‌شونده با همکاری تولیدکنندگان خارجی؛ در این مسیر، سرمایه‌گذاری سنگینی نیاز است اما سودآوری بلندمدت دارد.
چالش اصلی، تعارض میان وزارت بهداشت و وزارت صمت در سیاست‌گذاری است. وزارت صمت صنعت سیگار را منبع اشتغال و درآمد ارزی می‌داند، در حالی که وزارت بهداشت تمرکز خود را بر کاهش مصرف قرار داده است. تا زمان واگذاری سیاست‌گذاری واحد، تصمیم‌های این دو نهاد یکدیگر را خنثی می‌کنند.
بازار دخانیات جهانی، علی‌رغم تمام فشارهای اخلاقی و اجتماعی، هنوز به عنوان «ماشین سود» کار می‌کند. ارزش چند صد میلیارد دلاری آن به این زودی از میان نخواهد رفت و دولت‌ها همچنان بین منافع مالی و هزینه‌های بهداشتی مردّد خواهند بود.
در خاورمیانه، ایران با حجم محدود صادرات و بازار داخلی قابل‌توجه، در مرحله‌ی گذار اقتصادی این صنعت قرار گرفته است. اگر سیاست‌های مالیاتی و فناوری به‌درستی هماهنگ شوند، می‌توان کل تجارت دخانیات کشور را از یک منبع زیان به فرصت اقتصادیِ کنترل‌شده تبدیل کرد.
در نهایت، آنچه سرنوشت این بازار را تعیین خواهد کرد نه دود است و نه سود به تنهایی، بلکه تصمیم جمعی ملت‌ها درباره‌ی قیمت واقعی سلامتی است.
