چالش‌های جهانی صنعت پتروشیمی و مسیر پیش‌روی ایران
ساعدی اقتصاددان در تحلیل وضعیت صنعت پتروشیمی، به تحولات بین‌المللی اشاره کرد و گفت: در جهانی که جنگ‌های تعرفه‌ای و انقلاب صنعتی چهارم واقعیت‌های جدیدی را رقم می‌زنند، صنعت پتروشیمی ایران باید برای چالش‌ها و فرصت‌های نوظهور آمادگی داشته باشد.
به‌روزترین‌ها| در دنیای پیچیده و پویای امروزی، صنعت پتروشیمی با دگرگونی‌های عمده‌ای مواجه است. تغییرات جهانی در سیاست‌های اقتصادی، فناوری‌های نوظهور و مسائل زیست‌محیطی، این صنعت را به سوی چالش‌ها و فرصت‌های جدید سوق می‌دهند. فهم و تحلیل عمیق این تحولات نه تنها به تصمیم‌گیران بلکه به همه کسانی که در این حوزه فعالیت می‌کنند، چشم‌اندازی روشن و آگاهی‌بخش ارائه می‌دهد.
علیرضا ساعدی اقتصاددان و استاد دانشگاه شریف، با اشاره به وضعیت و آینده صنعت پتروشیمی اظهار داشت: مهم است که نگاهی داشته باشیم به صنعت پتروشیمی از زاویه تحولاتی که در حوزه بین‌الملل در پیش داریم. پدیده‌هایی در شرف وقوع است که به نظر می‌رسد دارای اهمیت بوده و ممکن است صنایع وابسته از جمله صنعت مستربچ و کامپاندهای پلیمری را تحت تأثیر عوامل بیرونی قرار دهد.
وی ادامه داد: در دو سال گذشته، مجموعه‌ای از مطالعات در دانشگاه شریف انجام دادیم که بخشی از آن به مسائل بین‌المللی توجه داشت. ما اسناد سیاست‌های صنعتی کشورهای منتخب را بررسی کردیم؛ کشورهایی که به‌نظر می‌رسد در دهه گذشته عملکرد صنعتی موفقی داشته‌اند. آنچه که از این اسناد سیاستی دولت‌ها به دست آمد، نشان می‌دهد که از سال ۲۰۱۰ میلادی به این سو، دولت‌ها تشخیص داده‌اند که تغییراتی در ساختار عمومی اقتصاد جهان، به‌ویژه صنعت، در حال رخ دادن است. این تغییرات چالش‌های جدیدی را برای آینده صنعتی شدن ایجاد می‌کند.
شروع جنگ تعرفه‌ای آمریکا و چین
ساعدی به شناسایی چهار محور اصلی در این تغییرات اشاره کرد و گفت: بعضی از این تغییرات هم‌اکنون در حال وقوع هستند، برخی در شرف تکمیل‌اند و برخی دیگر شرایط جدیدی را برای ما رقم خواهند زد. اولین موضوع مربوط به رویکردهای جدیدی است که در اسناد سیاستی بین قطب‌های اصلی اقتصادی، یعنی چین، ایالات متحده و اتحادیه اروپا مشاهده می‌شود. از سال‌های ۱۹۸۰ تا پیش از بحران مالی ۲۰۰۸، دوران رونق جهانی شدن را داریم؛ ولی از سال ۲۰۱۰ به بعد، جریان رشد جهانی شدن متوقف شده و ما شاهد صف‌آرایی جدیدی از رقابت‌های اقتصادی هستیم.
وی تاکید کرد: از سال ۲۰۱۸، مشخصاً جنگ‌های تعرفه‌ای میان ایالات متحده و چین شکل گرفت و دولت ایالات متحده در حوزه تعرفه‌های تجاری به اتخاذ تصمیمات جدیدی پرداخته است. این تغییرات باعث شده است که روابط همکارانه که تاکنون میان قطب‌ها وجود داشت، به چالش کشیده شوند.
ساعدی در ادامه به فناوری‌های جدید اشاره کرد و افزود: پدیده دومی که مشاهده می‌شود، فناوری‌های مربوط به انقلاب صنعتی چهارم است. کشورها به‌طور جدی در حال برنامه‌ریزی هستند تا از این فناوری‌ها بهره‌مند شوند. انقلاب صنعتی چهارم را می‌توان همپای انقلاب بخار دانست، زیرا همان‌طور که انقلاب بخار تحولات اجتماعی و نهادی گسترده‌ای ایجاد کرد، این انقلاب نیز قادر است قواعد اقتصادی جدیدی را رقم بزند.
وی گفت: هم‌اکنون در کشورهای در حال توسعه، برنامه‌ریزی‌هایی برای بهره‌گیری از هوش مصنوعی در حال انجام است. استفاده‌ای که در ایران حداکثر در حد جستجوهایی مانند گوگل بوده است.
ساعدی به موضوعات زیست‌محیطی اشاره کرد و اظهار داشت: سومین موضوعی که سیاست‌های جهانی به آن توجه دارند، سیاست‌های زیست‌محیطی است که اکنون وارد محدوده اعمال‌های فراملی شده‌اند. دیگر توصیه‌نامه‌ها پشت‌سر گذاشته شده و عملاً به محدودیت‌هایی برای کشورها در سطح اقتصادی تبدیل شده‌اند.
وی در نهایت به مسائل و چالش‌های نوظهور اشاره کرد و گفت: پدیده چهارم بروز رخدادهایی است که شاید تا به امروز در اقتصاد جهانی نظیر نداشته‌اند. برای مثال، تا دهه گذشته، کسی گمان نمی‌کرد که شاهد جنگی به مقیاس رویارویی کنونی بین روسیه و اوکراین باشیم، یا بیماری‌هایی نظیر کووید-۱۹ که اقتصاد جهانی را دستخوش دگرگونی کرد. این مسائل پایداری‌های اقتصادی را به چالش کشیده‌اند و باعث شده توجه به اقتصاد مقاومتی در برنامه‌های اقتصادی کشورها قابل‌توجه‌تر باشد.
ساعدی در نتیجه‌گیری خود بیان کرد: این چهار محور اصلی که ما در مطالعات خود به آنها پرداخته‌ایم، می‌توانند به شناسایی چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی صنعت پتروشیمی ایران یاری رسانند. صنعت پتروشیمی ایران باید آمادگی لازم برای مواجهه با این نیروهای خارجی و چالش‌های ناشی از آنها را داشته باشد. این صنعت باید در مسیر تطبیق با تحولات جهانی حرکت کند تا بتواند به‌طور مؤثر با چالش‌ها روبه‌رو شود و فرصت‌های جدیدی برای رشد و توسعه پیدا کند.
محدودیت‌های اطلاعاتی تحریم‌ها
ساعدی درباره چالش‌های پیش روی مدیران واحدهای صنعتی، گفت: مدیران صنعتی امروز با مجموعه‌ای از سوالات کلاسیک روبه‌رو هستند. از جمله اینکه چه منابع انرژی استفاده کنند، چگونه زیرساخت‌های لازم را فراهم کنند، نیروی انسانی را از کجا تأمین کنند، و مواد اولیه را چگونه به دست آورند. همچنین، تامین مالی باید به چه صورت باشد. این‌ها دغدغه‌های اصلی صنعتگران ما را تشکیل می‌دهند.
به‌گفته ساعدی، در شرایط فعلی، که با چهار نیروی اصلی تغییرات اقتصادی روبه‌رو هستیم، مدیران باید سناریوهای مختلفی را برای تصمیم‌گیری پیش‌بینی کنند.
وی افزود: اگر فرض کنیم بر اساس این نیروها، صنایع می‌خواهند به توسعه بپردازند یا حتی در شرایط فعلی به صورت انقباضی رفتار کنند، نیاز به مطالعات امکان‌سنجی دقیق داریم. متاسفانه، امروز گزارشات امکان‌سنجی در بنگاه‌های ما به شدت دچار ضعف شده و به شکل صوری اجرا می‌شوند. این گزارش‌ها اساساً صرفاً یک سری کاغذهای بی‌محتوا هستند که نزد بانک‌ها و دستگاه‌های اداری ارائه می‌شوند.
ساعدی ادامه داد: تحریم‌ها اثراتی ماندگار بر کیفیت گزارش‌های ما گذاشته‌اند. این در حالی است که در کشورهای دیگر، گزارشات امکان‌سنجی توسط نهادهای معتبر حسابرسی و مشاوره تهیه می‌شود و قیمت قابل توجهی دارد. این گزارش‌ها مناطق مختلفی از بازار صنعت، فنی و تکنولوژی، مالی و اقتصادی، و همچنین پیوست‌های زیست‌محیطی را با دقت بررسی می‌کنند.
وی اشاره کرد: اگر بخواهیم فقط از نگاه بیرونی به این مطالعات بپردازیم، در آینده باید به سرعت به بازار، فنی، اقتصاد مالی و مصادیق بین‌المللی توجه ویژه بیشتری داشته باشیم. فرض اولیه این است که شما تحت تاثیر تحریم‌ها هستید و دسترسی محدودی دارید، اما در عین حال، باید بتوانید از سد این محدودیت‌ها عبور کنید. برای مثال، تهیه گزارشی از مک‌کنزی ممکن است با مشکلات جدی مواجه شود، زیرا هنگام ارسال درخواست از ایران احتمال دارد که دسترسی شما مسدود شود.
روند رو به رشد بازار صنعت پتروشیمی
ساعدی درباره وضعیت بازار صنعت پتروشیمی بیان داشت: در آینده دو یا سه سال آینده، انتظار می‌رود که تقاضای بازار صنعت پتروشیمی همچنان با افزایش نسبی و پایدار ادامه یابد. معمولاً رشد تقاضای صنعت پتروشیمی را یک تا دو برابر رشد اقتصاد جهانی در نظر می‌گیرند، و به نظر می‌رسد که این روند نیز ادامه داشته باشد. در حال حاضر، برآوردها نشان می‌دهد که ارزش بازار صنعت پتروشیمی در سال ۲۰۲۴ تقریباً ۶۲۰ میلیارد دلار خواهد بود و با رشد سالانه‌ای، تا سال ۲۰۳۰ به یک میلیون دلار می‌رسد.
وی اضافه کرد: این جریان نشان می‌دهد که از نظر کلان بازار، وضعیت همچنان باثبات است و می‌توان به توسعه ادامه داد. از سوی دیگر، گذار به سمت فناوری‌های سبز و نوین، یک نیروی محرکه دیگر در بازار صنعت پتروشیمی است. در سال‌های اخیر، ۶۰ درصد سرمایه‌گذاری‌های حوزه انرژی به سمت فناوری‌های نو و انرژی‌های سبز اختصاص یافته است. تولید محصولات جدید صنعت پتروشیمی، نیازهای این فناوری‌ها را برآورده می‌کند، و انتظار می‌رود که تقاضای بازار همچنان پایدار بماند.
ساعدی درباره چالش‌های احتمالی بازار افزود: بحث افزایش ظرفیت‌ها و سرمایه‌گذاری‌های جدید نیز مطرح است. بسیاری از کشورها در این زمینه فعالیت کرده‌اند و احتمالاً ما با یک اختلاف نظر روبه‌رو خواهیم بود که می‌تواند به رقابت‌های شدیدتر منجر شود. به عنوان مثال، اگر روسیه بتواند به بازار بازگردد و روابط خود را بهبود بخشد، قطعاً تاثیراتی بر قیمت‌ها خواهد داشت.
وی به ظرفیت‌های جدید در خاورمیانه اشاره کرد و گفت: کشورهایی مانند عمان، عربستان سعودی و امارات ظرفیت‌های بزرگی ایجاد کرده‌اند. در نمودارهای سال‌های اخیر می‌بینیم که عربستان سعودی و عمان در این صنعت جابجایی‌هایی دارند و این نشان‌دهنده تغییرات سریع در بازار است.
ساعدی ادامه داد: واحدهای صنعت پتروشیمی باید با آگاهی از این تغییرات و درک کامل از نیروهای خارجی و چالش‌های پیش‌رو، استراتژی‌های خود را تدوین کنند. مهم‌ترین گام، بهره‌گیری از اطلاعات به‌روز و دقیق و شناخت جامع از بازار است. بدون این شناخت، امکان تصمیم‌گیری‌های استراتژیک موثر بسیار کاهش می‌یابد.
پیشتازی چین در تولیدات صنعت پتروشیمی
ساعدی به ظرفیت‌های جدید در منطقه آسیا اشاره کرده و گفت: چین و سایر کشورها در آسیا به شدت در حال افزایش ظرفیت تولیدی خود هستند. نمودارها نشان می‌دهد که سهم بزرگی از این افزایش ظرفیت، حدود ۱۲ میلیون تن، عمدتاً متعلق به چین است. سایر کشورهای آسیا نیز سهمی در این افزایش دارند، اما سهم خاورمیانه نسبتاً کوچکتر است. این افزایش ظرفیت، پیامدهای مهمی برای بازارهای جهانی در آینده خواهد داشت.
ساعدی به یک تغییر رویکرد مهم در اقتصاد چین پرداخت و اظهار داشت: چین با تغییری در سیاست‌های خود مواجه است. کشور چین که تا پیش از این به عنوان «کارخانه جهان» شناخته می‌شد، اکنون به سطحی از درآمد سرانه رسیده که جمعیت آن بیشتر کالاهای لوکس را درخواست می‌کند، به جای کالاهای متوسط. سند سیاست‌گذاری «چاینا 2025» دقیقاً بر این موضوع تمرکز دارد: حرکت از اقتصادی مبتنی بر نیروی کار به یک اقتصاد فناوری‌محور.
وی توضیح داد: چینی‌ها به دنبال این هستند که مواد واسطه‌ای و کالای مصرفی را با محتوای داخلی بیشتری تولید کنند. برای مثال، خودروهای چینی که به عنوان خودروهای تویوتا وارد می‌شوند، بیش از ۸۵ درصد محتوای چینی دارند. این تغییر در سیاست‌گذاری به معنای تبدیل چین از یک واردکننده عمده به یک صادرکننده خالص در بازارهای مختلف صنعت پتروشیمی است.
ساعدی در مورد تغییرات جهانی و ظهور قدرت‌های جدید گفت: در حالی که چین در حال تغییر رویکرد خود است، هند به سرعت در حال تبدیل به قدرت سوم اقتصادی جهان است. سرمایه‌گذاران در حال جابجایی صنایع خود از چین به هند هستند. این روند نشان می‌دهد که هند در حال حرکت به سمت خودکفایی و همچنین تولید برای صادرات است.
وی در این زمینه تأکید کرد: همکاری‌های گسترده‌ای بین هند و کشورهای عرب همسایه ما صورت گرفته است، که نشان‌دهنده رشد سریع هند و شبه‌قاره است. این رشد به ایجاد یک رویکرد تهاجمی در بازار صنعت پتروشیمی منجر شده و هند به زودی یکی از قطب‌های مهم در حوزه صنایع پلاستیکی و منسوجات خواهد بود.
هند در آستانه ورود به عرصه قدرت‌نمایی
ساعدی به چالش‌ها و فرصت‌های موجود اشاره کرده و گفت: تغییر تقاضا به سمت هند می‌تواند بازار سنتی ما را تحت تأثیر قرار دهد. هند با رشد اقتصادی خود ممکن است بر بازارهای سنتی ما در پاکستان و خاورمیانه سایه بیفکند. از طرفی، چالش‌های ناشی از تحریم‌ها نیز باید دقیقاً بررسی شوند.
وی درباره محورهای فنی و تکنولوژیکی افزود: در حوزه فناوری، سه محور اصلی را می‌توان شناسایی کرد: استفاده از ارزهای دیجیتال، هوش مصنوعی و فناوری‌های مرتبط با پایداری. این‌ها ابزارهایی هستند که صنعت برای بهبود فرآیندها و تولید محصولات جدید به کار می‌گیرد.
ساعدی در بخش اقتصادی و مالی اظهار داشت: تلفیق صنایع پالایشی و پتروشیمی در حال افزایش است، به ویژه با توجه به کاهش تقاضای بنزین و افزایش خودروهای الکتریکی. این موضوع باعث بهبود حاشیه سود در صنعت پتروشیمی شده و ما شاهد سطح بالایی از ادغام صنعتی در این زمینه هستیم.
وی افزود: چینی‌ها با بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته، نفت خام را به طور مستقیم به محصولات صنعت پتروشیمی تبدیل می‌کنند. این رویکرد نشان‌دهنده سطح بالای یکپارچگی صنعتی در چین است. برای مثال، بسیاری از کارخانجات نساجی به سمت ادغام با صنایع بالادستی در حال حرکت‌اند تا زنجیره تولید خود را به طور کامل کنترل کنند.
ساعدی به اهمیت درک صحیح از تحولات بازار اشاره کرده و گفت: ضروری است که مدیران و فعالان این حوزه با اطلاعات به‌روز و دقیق از تغییرات جهانی آگاه شوند و استراتژی‌های خود را بر این اساس تنظیم کنند. توانایی پیش‌بینی و تطابق با این تغییرات می‌تواند به موفقیت یا شکست در بازارهای چالش‌برانگیز پیش‌رو منجر شود.
ساعدی به تغییرات اساسی در خاورمیانه اشاره کرد و گفت: خاورمیانه وارد فاز جدیدی از توسعه‌های بزرگ صنعتی شده است. طرح‌های چند ده میلیارد دلاری در حال اجراست که نمونه بارزش توافقات و سرمایه‌گذاری‌های بزرگ آرامکو با توتال است. این طرح‌ها، مانند خریداری بزرگترین تولیدکننده پلاستیک در آلمان توسط کمپانی‌های خاورمیانه، نشان از تمایل همسایگان ما برای همکاری‌های بین‌المللی دارند. به عنوان مثال، سرمایه‌گذاری مشترک ۱۲ میلیارد دلاری کمپانی بروج در آلمان و پذیرش سه میلیارد دلار بدهی توسط شرکای خاورمیانه‌ای، نمایانگر عظمت این طرح‌هاست.
وی افزود: در حالی که این مسیرها به دلیل تحریم‌ها به روی ما بسته است، همسایگان ما توانسته‌اند خود را با همکاران اروپایی و آسیایی همگام کنند، که این امر شرایط را برای ما دشوار کرده است.
ایران می‌تواند همپای قدرت‌های اقتصادی آینده پیش رود؟
ساعدی با اشاره به مسائل زیست‌محیطی تصریح کرد: در اروپا و ایالات متحده و حتی چین، رویکرد به سمت انرژی‌های سبز جدی‌تر شده و این امر می‌تواند بازار کلاسیک ما را تحت تأثیر قرار دهد. برای مثال، سیاست‌های جدید مبنی بر کاهش استفاده از پلاستیک‌های یکبار مصرف در اروپا که در سال 2024 تصویب شد، ممکن است بازارهای ما را دستخوش تغییر کند. ترکیه، به‌عنوان یکی از همسایگان نزدیک ما، نیازهای زیست‌محیطی خود را سریع‌تر ارتقا می‌دهد و این می‌تواند بازارهای سنتی ما را تحت تأثیر قرار دهد.
وی افزود: یکی از نگرانی‌ها این است که این استانداردهای زیست‌محیطی ممکن است به ابزاری برای محدودسازی ما تبدیل شوند، چرا که الزامات حسابرسی زیست‌محیطی توسط نهادهای مرجع می‌تواند به دسترسی به بازارهای بین‌المللی وابسته باشد.
ساعدی درباره افزایش ظرفیت تولید گفت: افزایش ظرفیت تولید در منطقه و تغییرات ساختاری در چین و خاورمیانه ممکن است به کاهش هزینه‌ها برای آنها و از دست رفتن مزیت نسبی ما در زمینه قیمت‌ها منجر شود. ما هنوز به دلیل زیرساخت‌ها و توانایی در مدیریت زنجیره بالادست خود از قیمت بهتری برخورداریم، اما اگر همسایگان ما بتوانند این مزیت را کسب کنند، احتمال رقابت با ما در محصولات میانی افزایش می‌یابد.
وی همچنین افزود: در این روند، نهادهای خصوصی و خصولتی ممکن است فرصت‌هایی برای تصاحب بازارهای داخلی و خارجی از طریق قدرت چانه‌زنی بهتر پیدا کنند. برای جلوگیری از چنین وضعیتی، لازم است دولت شرایطی تعریف کند که مشارکت‌ها به نفع ما باشد و منافع از دست نرود.
ساعدی در پایان به چالش دسترسی به فناوری و سرمایه انسانی پرداخت و گفت: دسترسی به فناوری و تربیت نیروی انسانی مناسب همچنان یک چالش بزرگ برای ماست. بنگاه‌های متوسط با محدودیت‌هایی در این زمینه مواجه هستند، و نمی‌توانند به راحتی از گذشته خود عبور کنند و مزایایی که تجربیات بین‌المللی ارائه می‌دهد، بهره‌مند شوند.
وی تأکید کرد: اگرچه اکنون همکاری‌های اقتصادی مشترکی با کشورهای مختلف نداریم، اما می‌بایست به دنبال منافع مشترک باشیم. یکی از بهترین بازارهای در حال توسعه، هند است. استراتژی‌های ما باید به گونه‌ای باشد که بتوانیم به بازارهای دست‌دوم و بالاتر خود در این منطقه نفوذ کنیم و از همکاری با هند بهره‌مند شویم. این به ما کمک می‌کند تا با تفکر استراتژیک به سمت آینده‌ای پایدار و موفقیت‌آمیز حرکت کنیم.
