مصرف برق در ایران، چالشی فراتر از استاندارد جهانی

مصرف برق در ایران همواره یکی از مباحث مهم اقتصاد و توسعه کشور بوده است. در سال‌های اخیر، شدت و روند مصرف برق در ایران به موضوعی حساس و ملی تبدیل شده و آمارها نشان می‌دهد فاصله‌ای معنادار با استانداردهای جهانی در این حوزه وجود دارد. این وضعیت علاوه بر افزایش هزینه‌های انرژی، چالش‌های جدی برای پایداری شبکه، محیط‌زیست و توسعه پایدار کشور به‌وجود آورده است.

بررسی ابعاد مصرف برق در ایران

به گزارش به‌روزترین‌ها مصرف برق در ایران در طول دهه گذشته رشد قابل‌توجهی داشته است، به‌طوری‌که طبق داده‌های وزارت نیرو، کل مصرف برق کشور در سال ۱۴۰۳ (۲۰۲۴ میلادی) از مرز ۳۱۰ میلیارد کیلووات‌ساعت عبور کرده است. این رشد مصرف ناشی از عوامل مختلفی همچون افزایش جمعیت، گسترش شهرنشینی، توسعه صنایع و بالارفتن استانداردهای زندگی است.

در عین حال، متوسط مصرف برق سرانه در ایران حدود ۴,۲۴۵ کیلووات‌ساعت در سال است که این رقم فراتر از متوسط جهانی (حدود ۳,۴۰۰ کیلووات‌ساعت) برآورد می‌شود.

در فصل تابستان، پیک مصرف برق به‌صورت دوره‌ای رکورد می‌زند و گاهی حتی به قطع یا محدودسازی برق مناطق مختلف منجر می‌شود. باید توجه داشت که شدت مصرف برق در ایران با توجه به ساختار راندمان پایین نیروگاه‌ها و سیستم توزیع، شاخصی نگران‌کننده به‌شمار می‌رود.

مقایسه مصرف برق در ایران با میانگین جهانی

برای درک بهتر وضعیت مصرف برق در ایران، مقایسه آن با سایر کشورها ضروری است. بر اساس آمارهای بین‌المللی، شدت مصرف برق (Electricity Intensity) در ایران حدود ۰.۲۳۲ کیلووات‌ساعت به‌ازای هر دلار تولید ناخالص داخلی (GDP) است. این عدد تقریباً دو برابر متوسط جهانی (۰.۱۱۱) و حدود ۹ برابر ژاپن (۰.۰۲۵) و نیز ۴ برابر ترکیه (۰.۰۵۵) است.

همچنین، سهم برق پاک و کم‌کربن از تولید برق در ایران تنها ۸ درصد است، در حالی‌که میانگین جهانی این شاخص ۴۱ درصد و در ژاپن ۴۴ درصد است. ایران از نظر مصرف سرانه برق نیز بالاتر از متوسط جهانی قرار دارد.

دلایل اصلی افزایش مصرف برق در ایران

مصرف برق در ایران به دلایل مختلفی از روند معمول خارج شده است. اولین و مهم‌ترین عامل، ساختار صنعتی انرژی‌بر کشور است؛ بسیاری از صنایع سنتی با فناوری‌های قدیمی و راندمان پایین فعال هستند. دومین عامل، سیاست‌های یارانه‌ای است که عملاً باعث ارزان بودن برق نسبت به ارزش واقعی آن می‌شود و انگیزه‌ای برای صرفه‌جویی و کاهش مصرف به وجود نمی‌آورد.

شرایط اقلیمی ایران نیز تأثیر زیادی بر مصرف برق دارد، به‌ویژه در تابستان که استفاده گسترده از کولرها مصرف را افزایش می‌دهد. کاهش محسوس راندمان نیروگاه‌ها و نیز تلفات بالا در شبکه توزیع نیز بر شدت مصرف برق در ایران می‌افزاید.

سهم بخش‌های مختلف در مصرف برق ایران

مصرف برق در ایران عمدتاً به چهار بخش زیر تقسیم می‌شود:

بخش خانگی به‌تنهایی بیش از یک‌سوم مصرف برق کشور را به خود اختصاص داده است که این از متوسط جهانی بیشتر است. یکی از معضلات مهم این بخش، استفاده بی‌رویه از وسایل سرمایشی و گرمایشی کم‌بازده است.

بخش صنعتی نیز سهم قابل ملاحظه‌ای در مصرف برق دارد؛ اغلب صنایع ایران مانند صنعت فولاد، سیمان و آلومینیوم جزو صنایع انرژی‌بر هستند. ضعف در نوسازی تجهیزات و ماشین‌آلات و نبود سیاست‌های تشویقی واقعی برای ارتقاء بهره‌وری، موجب تکرار روند تلفات پرهزینه برق در این بخش شده است.

راندمان پایین و آثار آن بر مصرف برق در ایران

متوسط راندمان نیروگاه‌های حرارتی ایران حدود ۳۸ درصد است که نسبت به میانگین جهانی (۴۲ درصد) جایگاه پایین‌تری دارد. راندمان پایین، به معنای هدررفت بالا و نیاز به سوخت بیشتری برای تولید هر واحد برق است. این شرایط موجب افزایش مصرف گاز طبیعی و تحمیل هزینه‌های سنگین به اقتصاد کشور و محیط زیست می‌شود.

به عنوان نمونه، ارتقای ۱ درصدی راندمان نیروگاهی، صرفه‌جویی در مصرف سالانه چند میلیارد مترمکعب گاز طبیعی و میلیاردها تومان ارزش اقتصادی خواهد داشت. پایین بودن بهره‌وری در عرصه انتقال و توزیع برق نیز مزید بر علت گردیده است، به‌طوری که تلفات شبکه در ایران بیش از متوسط جهانی برآورد می‌شود.

نقش یارانه‌ها و سیاستگذاری در مصرف برق

یاریانه‌های سنگین انرژی، یکی از محورهای اصلی افزایش مصرف برق در ایران است. هزینه واقعی تولید و انتقال برق در ایران اختلاف چشمگیری با مبلغ پرداختی توسط مصرف‌کنندگان دارد و این شکاف سالانه میلیاردها دلار به اقتصاد ملی تحمیل می‌کند.

به همین دلیل، تعرفه‌گذاری نامناسب و نبود مکانیزم تشویق به کاهش مصرف، یکی از معضلات سیاستگذاری کشور به حساب می‌آید.

هم‌اکنون برآورد می‌شود هر سال حدود ۳۵ الی ۴۰ میلیارد دلار یارانه پنهان در بخش انرژی به اقتصاد کشور تزریق می‌شود که بیش از نیمی از آن در حوزه برق و گاز است. ادامه این روند عملاً امکان سرمایه‌گذاری و ارتقای کیفیت شبکه برق را کاهش داده است.

آینده انرژی‌های پاک و نقش آن در مصرف برق ایران

یکی از راهکارهای کلیدی برای مدیریت مصرف برق در ایران، توسعه و ترویج انرژی‌های تجدیدپذیر و پاک است. درحال‌حاضر سهم برق تولیدی از منابع کم‌کربن در ایران تنها ۸ درصد است که شامل نیروگاه‌های برق‌آبی (۶ درصد) و انرژی‌های خورشیدی و بادی (کمتر از نیم درصد) می‌شود.

در مقابل، میانگین جهانی سهم برق پاک ۴۱ درصد و در برخی کشورها (مانند دانمارک و نروژ) بالای ۸۰ درصد است.

سرمایه‌گذاری در نیروگاه‌های خورشیدی و بادی، ارتقای فناوری نیروگاه‌ها، اصلاح ساختار تعرفه‌ها و آموزش مردم نقش مستقیم در ارتقاء سهم برق پاک و کاهش وابستگی به نیروگاه‌های حرارتی را دارد.

راهکارهای بهینه‌سازی مصرف برق در ایران

کاهش شدت مصرف برق در ایران نیازمند مجموعه‌ای از اقدامات هماهنگ، هدفمند و مبتنی بر تجربه‌های جهانی است:

• اجرای برنامه‌های ملی ارتقای بهره‌وری انرژی در صنایع و ساختمان‌ها
• نوسازی و افزایش راندمان نیروگاه‌های فرسوده
• اصلاح تعرفه‌های برق و حذف تدریجی یارانه‌های غیرهدفمند
• توسعه انرژی‌های پاک با هدف رسیدن به اهداف جهانی کاهش آلایندگی
• ترویج آموزش و فرهنگ‌سازی برای مصرف بهینه به ویژه در بخش خانگی
• به‌کارگیری برچسب‌های انرژی و استانداردهای اجباری برای تجهیزات و وسایل برقی.

بر اساس اهداف برنامه هفتم توسعه کشور، پیش‌بینی شده است تا انتهای این برنامه حدود ۲۵ تراوات‌ساعت از کل مصرف انرژی کاهش پیدا کند که بخش عمده آن از طریق بهینه‌سازی در ساختمان و صنعت صورت خواهد گرفت.

توصیه‌ها و ضرورت تغییر روند مصرف برق در ایران

مصرف برق در ایران به علت سیاست‌های نادرست، ضعف در مدیریت، ساختار صنعتی فرسوده و فرهنگ مصرف غیرعلمی، به سطحی رسیده که فاصله‌ای جدی با الگوهای موفق جهانی دارد.

ادامه این روند موجب افزایش هزینه‌های کشور، تشدید آلودگی محیط‌زیست و ضعف در جلب سرمایه‌گذاری‌های جدید خواهد شد.

دستیابی به تعادل، بازنگری اساسی در سیاستگذاری انرژی و همراهی اجتماعی، سه محور اساسی برای آینده‌ای پایدار در مصرف برق ایران محسوب می‌شود. تنها با اصلاح سیاست‌ها و اجرای راهکارهای علمی، می‌توان امید به کاهش چشمگیر شدت مصرف برق و تبدیل ایران به الگویی موفق در بهره‌وری انرژی داشت.