بحران آب ایران؛ کم‌آبی بی‌سابقه در تهران
بحران آب این روزها به یک کابوس جدی تبدیل شده است؛ تهرانی‌ها رکورد صدساله کم‌آبی را تجربه می‌کنند، سدهای کشور کمتر از نصف ظرفیتشان آب دارند و مسئولان پس از سال‌ها هشدار کارشناسان، بالاخره صراحتاً از یک بحران جدی سخن می‌گویند.
بحران آب؛ پایتخت ایران در مرز کم‌آبی تاریخی
به گزارش به‌روزترین‌ها بحران آب در ایران، به ویژه کلان‌شهر تهران، وارد شدیدترین مرحله خود طی صد سال گذشته شده است. آمارها و اظهارات رسمی نشان می‌دهد که تهران با بدترین وضعیت آبی در تاریخ خود دست و پنجه نرم می‌کند. به گفته مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب تهران، حجم آب ذخیره‌شده در سدهای اطراف پایتخت تنها 50 درصد میزان استاندارد است و کاهش بی‌سابقه بارندگی‌ها همراه با مصرف افسارگسیخته، شرایط را دشوارتر ساخته است. ورودی آب به سدهای کشور نسبت به سال قبل بیش از 40 درصد کمتر شده و ظرفیت کل ذخایر سدها به پایین‌ترین سطح دهه اخیر رسیده است. این آمارها نشان می‌دهد مسئله دیگر یک مشکل فصلی یا محلی نیست؛ بحران آب در ایران حالا یک فاجعه جدی محسوب می‌شود. از خوزستان تا سیستان و بلوچستان، اصفهان تا البرز، تقریباً همه استان‌ها شرایط نگران‌کننده‌ای را سپری می‌کنند و بسیاری از سدهای مهم کشور کمتر از 20 درصد ظرفیتشان را در خود دارند.
علت‌های بحران آب؛ تغییر اقلیم تا سوءمدیریت مزمن
تغییرات شدید آب‌وهوایی، افت چشمگیر بارش سالانه، برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی و فرسودگی تاسیسات، از جمله مهم‌ترین ریشه‌های بحران آب در ایران هستند. کاهش بارش و گرم‌تر شدن پیوسته منطقه، چالش‌هایی عظیم برای تأمین آب ایجاد کرده است. برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی طی دهه‌های اخیر، سبب کاهش ذخایر و حتی بروز پدیده مخرب فرونشست زمین در مراکز جمعیتی شده است. تحلیل‌گران تاکید دارند یکی دیگر از عوامل تشدید بحران آب، ساختار معیوب مدیریت و فقدان برنامه‌ریزی بلندمدت است؛ سیاست‌هایی که برای جلب مشارکت مردم روی صرفه‌جویی تاکید دارد اما در عمل، راه‌حل بلندمدت و ریشه‌ای محسوب نمی‌شود. کارشناسان معتقدند تغییرات ساختاری در حوزه نهادهای تصمیم‌گیر، نوسازی شبکه انتقال و اصلاح نظام قیمت‌گذاری آب، از الزامات عبور از این بحران است. جزئیات و تحلیل عمیق‌تر علت‌های بحران را می‌توانید در گزارش بحران کم‌آبی و انتقال آب به مرکز ایران مطالعه کنید.
واکنش مسئولان و راهبردهای دولت برای مقابله با بحران آب
از تابستان ۱۴۰۴، مسئولان دولتی ایران سطح هشدارها درباره بحران آب را به نهایت رسانده‌اند. وزیر نیرو در نشست‌های خبری و اطلاعیه‌های عمومی آشکارا اعلام کرده «آب نیست» و تنها راه اجتناب از تشدید بحران، اصلاح رفتار مصرفی مردم است. شوک اجتماعی ناشی از بیان صریح این جمله و اعلام محدودیت‌های شدید برای مشترکان پرمصرف سبب شد بحث بحران آب به صدر اخبار کشور بیاید. افزایش جریمه نقدی و محدودیت برای مصارف بالای ۱۳۰ لیتر در شبانه‌روز به تصویب رسیده است، هرچند بسیاری از کارشناسان این رویکرد را ناقص می‌دانند. رئیس‌جمهور در جلسات فوق‌العاده بر نیاز عاجل به اصلاح سیاست‌های کنونی و اتخاذ رویکرد علمی و فراگیر در حکمرانی آب تاکید کرده است. او هشدار داده حتی راهکارهای مقطعی دیگر جوابگوی وضعیت موجود نیست و باید اصلاحات ساختاری در کل حاکمیت منابع آب صورت گیرد. در همین نشست‌ها اساتید دانشگاهی با ارائه آمار، اعلام کرده‌اند میانگین مصرف آب شهروندان ایرانی بسیار فراتر از استاندارد جهانی است و ساختار مدیریت بخشی، یکی از علل اصلی تداوم بحران آب محسوب می‌شود.
پیامدهای اجتماعی و اقتصادی بحران آب؛ از فرونشست تا معیشت خانوارها
ادامه بحران آب طی ماه‌های اخیر، پیامدهای مشهودی در تهران و سراسر کشور به همراه داشته است. گزارش‌های میدانی نشان می‌دهد ساکنان بسیاری از مناطق، به ویژه نقاط شرقی و جنوبی تهران، با قطعی‌های دوره‌ای و افت شدید فشار آب روبرو هستند. خانواده‌ها به ناچار آب شب ذخیره می‌کنند و فروش تجهیزات تصفیه آب و مخازن اضطراری در بازار به شدت افزایش یافته است. در همین حال، فرونشست زمین در مناطقی از جنوب و غرب تهران، اصفهان و استان‌های فلات مرکزی، به تهدیدی جدی برای جان و مال مردم و حتی زیرساخت‌های حیاتی تبدیل شده است. افت کیفیت و سلامت آب نیز موجب وابستگی روزافزون برخی مناطق به دستگاه‌های تصفیه و آب بسته‌بندی شده شده است. مشکل کیفیت آب در استان‌هایی چون خوزستان، سیستان و بلوچستان و فارس به اوج رسیده است. پیامدهای اجتماعی بحران آب فراتر از بحران محیط زیستی است؛ زیرا سبب افزایش مهاجرت از روستا به شهر، تهدید امنیت غذایی و رشد اعتراض‌ها شده است.
بحران آب، کشاورزی، صنعت و ساختار مصرف؛ لزوم اصلاح الگوی کشت و مصرف
یکی دیگر از اضلاع اصلی بحران آب در ایران، بخش کشاورزی است. تقریباً ۸۵ درصد کل آب مصرفی در کشور صرف کشاورزی می‌شود، اما راندمان آبیاری در ایران از میانگین جهانی کمتر است. کاشت محصولات با نیاز آب فراوان مانند برنج، چغندر قند و هندوانه در مناطق خشک، نقش پررنگی در تشدید بحران ایفا می‌کند. اصلاح الگوی کشت و سوق دادن کشاورزی به سمت محصولات کم‌آب‌بر، یکی از راهبردهای کلیدی خروج از بحران آب برشمرده می‌شود. از سوی دیگر، صنایع آب‌بَر نیز در استان‌های خشک رشد بی‌رویه داشته‌اند و بازنگری در مجوزها و حمایت از صنایع کم‌مصرف، مورد مطالبه کارشناسان اقتصادی است. در حوزه آب شرب نیز جمعیت رو به رشد شهرها و حاشیه‌نشینی ضربات شدیدی به سفره‌های آب زیرزمینی وارد کرده است. برخی متخصّصان مدیریت شهری عقیده دارند گسترش بی‌رویه ساخت‌وساز و عدم هماهنگی بین نهادهای مسئول سبب تشدید کمبود منابع و فشار مضاعف بر شبکه توزیع شده است. برای مطالعه ابعاد دیگر بحران و نقش انتقال آب به مرکز، به مقاله بحران کم‌آبی و انتقال آب به مرکز ایران مراجعه کنید.
جامعه و رویکردهای جدید؛ از کمپین تا فناوری و راهکارهای پیشنهادی
در کنار هشدارهای رسمی، افکار عمومی و جامعه مدنی نیز نسبت به بحران آب واکنش جدی نشان داده‌اند. تصاویر کمپین‌های مجازی، تجمعات اعتراضی و حمایت مردمی از راهکارهایی مثل صرفه‌جویی یا استفاده از فناوری‌های تصفیه آب، روز به روز گسترده‌تر می‌شود. افزایش تقاضا برای تجهیزات مدرن تصفیه، رواج استفاده از پساب در برخی شهرها و پروژه‌های شیرین‌سازی آب دریا نشان می‌دهد جامعه به دنبال راهکارهای عملی است. گرچه این راهکارها از نظر برخی کارشناسان فقط بخشی از پاسخ مسئله بحران آب است، اما نقش کلیدی فرهنگ‌سازی عمومی و تغییر عادت مصرف خانوارها را نباید نادیده گرفت. در همین راستا، دولت با همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان و فعالان محیط زیست، پروژه‌هایی برای نوسازی شبکه توزیع، ارتقای استانداردهای ساختمانی و آموزش عمومی به پیش برده اما منتقدان باور دارند سرعت اجرای این اقدامات کافی نیست و لازم است اصلاحات ساختاری، سیاست‌های واقعی قیمت‌گذاری و شفافیت در نهادهای مدیریتی همزمان پیگیری شود.
بحران آب، هشدارها و چشم‌انداز آینده؛ عبور از تهدید به فرصت
به اجماع کارشناسان و رسانه‌های معتبر بین‌المللی، بحران آب ایران یک تهدید ملی جدی و چندوجهی است که فقط با تغییرات اساسی در سیاست‌گذاری، مدیریت مصرف، نوسازی سامانه‌های فرسوده و فرهنگ‌سازی قابل حل خواهد بود. دولت و مردم باید بپذیرند عصر کم‌آبی به سرآمده و غفلت امروز می‌تواند بحران امنیت غذایی، بهداشتی، اجتماعی و نهایتاً امنیت ملی را در پی داشته باشد. امیدواری به آینده‌ای بهتر فقط از مسیر اصلاحات ساختاری در مدیریت منابع آبی، الگوبرداری از کشورهای موفق و جسارت در اجرای سیاست‌های علمی و عادلانه رقم خواهد خورد. عبور ایران از بحران آب بدون مشارکت واقعی مردم، اصلاح بنیادین ساختارها و ورود فناوری‌های نوین، میسر نیست. حالا، چشم‌ها به تصمیم‌گیری و عمل قاطع مدیران ملی و مشارکت جدی همه گروه‌های اجتماعی در مدیریت این بحران دوخته شده است.
