هارپ، ناجی آب تهران یا یک افسانه علمی؟
پایتخت ایران در گرمای طاقت‌فرسای تابستان، با خشکسالی کم‌سابقه و بحران تامین آب آشامیدنی مواجه است. شهروندانی که با محدودیت‌های ساعتی آب، هشدارهای جدی مسئولان و تصاویر سدهای نیمه‌خالی روبه‌رو شده‌اند، همزمان در شبکه‌های اجتماعی با موجی از روایت‌ها مواجه می‌شوند: «هارپ» — پروژه ای اسرارآمیز در آلاسکا که گویا میتواند با فشار یک دکمه باران را به تهران بیاورد. این گزارش به بررسی علمی، ریشه‌های شکل‌گیری این شایعه، تجربه‌های واقعی کشورهای دیگر در مهندسی آبوهوا و راه‌حل‌های عملی بحران آب تهران می‌پردازد؛ روایتی مفصل و تحلیلی از افسانه تا واقعیت.
هارپ چیست و از کجا آمد؟
به گزارش به‌روزترین‌ها پروژه هارپ (High-frequency Active Auroral Research Program) در اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی توسط نیروی هوایی و نیروی دریایی ایالات متحده، در نزدیکی شهر گاکونای آلاسکا آغاز شد. این پایگاه از صدها آنتن غول‌پیکر تشکیل شده که امواج رادیویی با فرکانس بالا را به لایه یونوسفر زمین ارسال می‌کنند. یونوسفر، لایه‌ای از جو در ارتفاع تقریبی ۵۰ تا ۱۰۰۰ کیلومتری سطح زمین است که ذرات باردار در آن فراوانند و نقش مهمی در انعکاس امواج ارتباطی دارد.
هدف رسمی این پروژه هیچ‌گاه «ایجاد باران» یا «کنترل اقلیم» نبوده. بر اساس اسناد منتشرشده، کارکرد اصلی هارپ عبارتست از:
- مطالعه ویژگیهای فیزیکی یونوسفر،
- بهبود کیفیت و پایداری ارتباطات رادیویی دوربرد،
- توسعه فناوری‌های ردیابی و هشدار اولیه شهاب‌سنگ‌ها،
- تحقیق در زمینه مقابله با اختلالات ارتباطی ناشی از طوفان‌های خورشیدی.
با این حال، از همان روزهای آغاز، فضای مرموز پروژه، وابستگی آن به نهادهای نظامی، و مقیاس ظاهراً عظیم تجهیزات باعث شد بسیاری گمانه‌زنی‌های غیرعلمی و شایعات گسترده شکل بگیرد.
انرژی واقعی هارپ در برابر انرژی پدیده‌های جوی
برای درک این‌که چرا هارپ نمی‌تواند باران به تهران بیاورد، کافی است مقیاس انرژی را درک کنیم.
توان خروجی کل سامانه هارپ در حالت حداکثری حدود ۳٫۶ مگاوات است.
یک صاعقه معمولی در لحظه تخلیه بین ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ مگاوات انرژی آزاد میکند.
یک طوفان متوسط دریایی، ده‌ها هزار مگاوات توان دارد و برای روزها ادامه دارد.
یعنی هارپ از نظر توان عملیاتی، حتی به انرژی یک صاعقه هم نزدیک نمی‌شود. علاوه بر این، اثرگذاری بر آب‌وهوای سطح زمین نیاز به تعامل با بخش‌های پایینی جو (تروپوسفر) دارد، اما هارپ اصلاً با تروپوسفر کار نمی‌کند؛ هدفش یونوسفر در ارتفاع بسیار بالاست.
علم اقلیم‌شناسی به وضوح نشان می‌دهد که برای واداشتن ابرها به بارش، باید شرایط فیزیکی (وجود ابر مناسب، رطوبت کافی، دمای محیط) برقرار باشد. هیچ پژوهش معتبر علمی تا امروز نشان نداده که تحریک یونوسفر میتواند ابر باران‌زا ایجاد کند یا مسیر سامانه‌های بارشی را تغییر دهد.
چرا شایعه هارپ در ایران محبوب شد؟
شکل‌گیری و گسترش شایعه هارپ در ایران، دلایل متعددی دارد:
- ماهیت پیچیده و نظامی پروژه — اصطلاحات علمی دشوار و پوشش امنیتی، زمینه‌ساز قضاوت‌های حدسی شد.
- پیشینه تاریخی پروژههای مخفی آمریکا — از آزمایش بمب اتم تا طرح جنگ ستارگان، ذهن مردم آماده پذیرش داستان‌های مشابه بود.
- بحران مزمن آب — نیاز روانی به یافتن «کلید جادویی» برای حل مشکل، افکار عمومی را آسیب‌پذیر کرد.
- انتشار سریع در شبکه‌های اجتماعی — کلیپ‌ها و پست‌های بدون منبع که تصاویری از «برف مصنوعی امارات» یا «آسمان عجیب مسکو» را به هارپ نسبت می‌دادند.
- مصالحه‌جویانه بودن این شایعه برای بعضی رسانه‌ها — استفاده به عنوان محتوای جذاب و پرکلیک بدون نیاز به بررسی علمی.
بحران آب تهران در سال ۱۴۰۴
واقعیت‌های میدانی نشان می‌دهد که مشکل آب در پایتخت به بحرانی جدی بدل شده است:
- بارش سه‌ماهه اخیر حدود ۴۸ درصد کمتر از میانگین بلندمدت.
- حجم سدهای ماملو، لتیان و طالقان کمتر از ۴۰ درصد ظرفیت.
- تبخیر به دلیل گرمای کم‌سابقه به اوج دهه اخیر رسیده است.
- هدررفت آب در شبکه فرسوده بیش از ۲۵ درصد.
مجموعه این عوامل تهران را وارد وضعیت قرمز آبی کرده و مخاطره جدی برای تابستان و پاییز ایجاد نموده است.
روند 10 ساله بارش در تهران
بررسی داده‌های سالانه سازمان هواشناسی از ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۲ نشان می‌دهد که میانگین سالانه بارش روندی کاهشی داشته و سال‌های خشکسالی پی‌درپی فشار را بیشتر کردهاند.
روند 10 ساله بارش در تهران (میلی‌متر)
راه‌حل‌های علمی و عملی: ابرپراکنی و مدیریت منابع
ابرپراکنی (Cloud Seeding) یکی از معدود روش‌های علمی برای تغییر موقت بارش است. این فناوری با پاشیدن ذراتی مانند یدید نقره یا نمک بر ابرهای آماده بارش، فرایند چگالش و بارش را تسریع میکند. نتیجه آن، بسته به شرایط ابر، میتواند بین ۵ تا ۱۵ درصد افزایش بارندگی باشد.
هزینه هر عملیات ابرپراکنی در مقیاس استانی بین ۵۰۰ هزار تا ۱ میلیون دلار است و اثرگذاری آن معمولاً چند روز تا یک هفته به طول می‌انجامد.
در مقابل، بهسازی شبکه آب‌رسانی میتواند تا ۳۰ درصد مصرف را کاهش دهد و بازچرخانی آب فاضلاب شهری قدرت تأمین ۲۰ تا ۴۰ درصد منابع جایگزین را دارد.
تجربه‌های بین‌المللی
چین: پروژههای مهندسی آب‌وهوای چین بیش از ۱.۵ میلیون کیلومتر مربع را پوشش داده‌اند و گزارش‌ها افزایش بارش تا ۱۵ درصد را تایید می‌کنند.
امارات: با سرمایه‌گذاری بر ابرپراکنی و تلقيح الکتریکی ابرها، موفق به افزایش اندک (اما قابل توجه) بارش در مناطق بیابانی شده است.
روسیه: علاوه بر پروژه مشابه هارپ به نام Sura برای تحقیقات یونوسفری، از ابرپراکنی برای تخلیه باران پیش از رویدادهای ملی استفاده میکند.
مقایسه روش‌ها
| روش | هزینه تقریبی | اثر واقعی | مدت اثر |
|---|---|---|---|
| هارپ | بیش از ۳ میلیارد دلار | بدون اثبات علمی بر اقلیم | — |
| ابرپراکنی | ۵۰۰ هزار تا ۱ میلیون دلار | ۵ تا ۱۵ درصد افزایش بارش | چند روز تا یک هفته |
| مدیریت شبکه آب | کمتر از طرح‌های انتقال عظیم | ۱۰ تا ۳۰ درصد صرفه‌جویی پایدار | بلندمدت |
| بازچرخانی | متوسط تا زیاد | ۲۰ تا ۴۰ درصد تأمین منابع جایگزین | بلندمدت |
هارپ، آن‌گونه که در شایعات گفته می‌شود، نه توان فنی و نه مکانیزم لازم برای باران‌سازی یا کنترل اقلیم را دارد. بحران آب تهران تنها با ترکیب راه‌کارهای علمی اثبات‌شده — از مدیریت مصرف و بازچرخانی تا ابرپراکنی هدفمند و اصلاح الگوی کشاورزی — میتواند کنترل شود. امید بستن به فناوری‌های معجزه‌گر، بیش از آن‌که سود برساند، میتواند توجه و منابع را از اقدامات واقعی منحرف کند.
