تکلیف ارزهای دیجیتال چه می‌شود؟
به گزارش به‌روزترین‌ها به نقل از ایسنا، نشست بررسی «بایدها و نبایدهای ارزهای مجازی» با حضور رضا تقی‌پور – عضو شورای عالی فضای مجازی-، سپهر محمدی – رئیس هیات مدیره انجمن بلاکچین – و یاشار راشدی -دبیر انجمن بلاکچین – در خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) برگزار شد.
در ابتدای این نشست، تعاریف دقیق بلاکچین و رمزارز توسط حاضران ارائه شد؛ رضا تقی‌پور، با تفکیک موضوع رمزارزها از فناوری بلاکچین اینگونه اظهار کرد که قبل از ورود به بحث رمزارز، چند نکته باید توضیح داده شود، زیرا چند مفهوم در سطح عمومی با هم مخلوط شده است. یکی مفهوم، فناوری بلاکچین است که در بسیاری از مواقع معادل رمزارز گرفته می‌شود، اما این اشتباه است، چون یکی از حوزه‌هایی که با استفاده از فناوری بلاکچین به آن پرداخته می‌شود، بحث رمزارزهاست. ضمن اینکه می‌توان از منظرهای مختلف به رمزارزها نگاه کرد. اصل منظر، بحث کلان حاکمیتی است.
به گفته او، مورد دوم موضوع اقتصاد کلان و تاثیر این رمزارزها بر اقتصاد دیجیتال و سوم از منظر کسب‌وکارها و شهروندان است. موضوعی که اکنون بیشتر حساسیت‌برانگیز شده، بخش سوم است که البته به صورت ناقص به آن پرداخته شده است؛ بلاکچین یک فناوری است که کاربردهای زیادی دارد و یکی از کاربردهایش رمرزارزهاست. برآوردی که وجود دارد این است که خود بلاکچین می‌تواند شروع یک سری تحولات فناوری باشد که منجر به تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی شود و می‌تواند در آینده‌ای نه چندان دور چیزی شبیه نقش IT یا انفجار اطلاعات داشته باشد. بنابراین نمی‌توان آن را محدود به بیت‌کوین و ماینینگ کرد.
به گزارش به‌روزترین‌ها در ادامه سپهر محمدی نیز درباره انواع محصولات و خدمات بلاکچین اظهار کرد: در حوزه بلاکچین غیر از رمزرازها که ترجمه cryptocurrency است، ما cryptoassetها را داریم که دارایی‌های رمزپایه ترجمه می‌شود و در حوزه بورس قرار می‌گیرد و سازمان بورس و اوراق بهادار باید برایش قانون‌گذاری کند. غیر از این دو گروه که دو گروه عمده بلاکچین هستند، انواع خدمات را داریم که می‌تواند بر بستر بلاکچین ارائه شود؛ از ثبت املاک، دارایی‌ها، خرید و فروش، گواهینامه‌ها، قراردادهای هوشمند و امثال اینها که در گروه سوم قرار می‌گیرند. این سه گروه را می‌توان به رمزارزها، دارایی‌های رمزپایه و سایر کاربردهای بلاکچین تقسیم‌بندی کرد.
همچنین، یاشار راشدی درباره مفهوم بلاکچین توضیح داد: تا قبل از اینکه فناوری بلاکچین ایجاد شود، همیشه برای انتقال پول، نیاز به یک واسطه داشتیم. اگر می‌خواستیم از یک نقطه ایران به جایی دیگر پولی حواله کنیم، راهی نداشتیم جز اینکه به بانکی که در آن حساب داشتیم، اعتماد کنیم که پول را از حسابمان بردارد و به حساب آن شخص واریز کند. اگر این بانک از اعتماد افراد سوءاستفاده می‌کرد یا حساب بسته می‌شد، کاری نمی‌توانستیم بکنیم. سیستم بلاکچین با راهکارش، واسطه‌ها را حذف و مفهوم trustless بودن را اضافه کرد. بازیگرهای سیستم برای اینکه در این سیستم کار کنند، نیازی به اعتماد به شخص سوم ندارند. اما این اعتماد چطور حاصل می‌شود؟
وی ادامه داد: بلاکچین دو خاصیت اصلی دارد که مورد توجه قرار می‌گیرد؛ یکی تغییرناپذیری و دیگری انکارناپذیری. فرض کنید ما در جلسه‌ای نشسیتم و نمایندگان شرکت هستیم؛ هر کس به دنبال بیش‌ترین منافع برای شرکت خودش است. می‌خواهیم صورت جلسه‌ای را امضا کنیم. ابتدا یک نفر صورت جلسه را می‌نویسد و قرار است بقیه امضا کنند. قاعده اینطور است که هر برگه که تمام شد، باید امضا شود. اما پس از پایان مطالب، هر فرد ممکن است بگوید من مطالب را این‌طوری نگفتم و این مواردی که نوشته شده به ضرر شرکت ماست. این سیستم همان سیستم بانک است که همه به آن اعتماد دارند.
به گزارش به‌روزترین‌ها به گفته او راه‌حل بعدی این است که هرکس مطالب را برای خودش بنویسد و در نهایت همه آن را تایید کنند. اما مشکلی وجود دارد که ما باید یک نسخه واحد داشته باشیم که اکثریت روی مفاد آن به اجماع برسند. بلاکچین این قضیه را به صورتی حل می‌کند. مثلا می‌گوید وقی این برگه را پر کردید، کاراکتر اول سمت راستش یک شماره دارد، این شماره را جمع کنید تا پایین که به یک عدد می‌رسید. برای هر کاراکتر تا آخر این کار را انجام دهید و اعداد را با هم جمع کنید که به یک عدد نهایی برسید. این کار هیچ راهی ندارد جز اینکه اعداد مختلف را تست کنید و ببینید با کدام عدد درست درمی‌آید و در نهایت هرکس که زودتر به آن عدد برسد، اعلام می‌کند و این برگه که تمام شد، سراغ برگه بعدی بروید.
وی ادامه داد: یکی از بخش‌های صورت‌مساله‌ای که در برگه دوم هست، جواب برگه قبلی است که باعث می‌شود این برگه‌ها به واسطه جوابی که در آخر به دست آمده، زنجیره‌وار به هم وصل شوند. این موضوع باعث می‌شود اگر در برگه‌های قبلی عددی را عوض کنیم، جواب‌های این برگه اشتباه می‌شود. اگر هر برگه را یک بلوک در نظر بگیرید، به این خاصیت بلاکچین تغییرناپذیری یا immutability گفته می‌شود. در دیتابیس‌های فعلی که داریم، یک اپراتور می‌تواند با یک کوئری در دیتابیس، رکورد را تغییر دهد. در بانک‌ها ابزارها را طوری چیدند که اثری از تغییرات بماند اما آن اثرها را هم می‌توان از بین برد. اما ویژگی تغییرناپذیری در بلاکچین باعث می‌شود اصلا نتوان داده‌های قبلی را تغییر داد، اگر هم قرار به تغییر باشد، اثرات قبلی می‌ماند و تاریخچه تغییرات در سیستم موجود است.
او درباره ویژگی انکارناپذیری بلاکچین نیز توضیح داد: بحث انکارناپذیری بلاکچین با جفت کلیدهای خصوصی و عمومی انجام می‌شود. در همان مثال، اگر یک نفر زنگ بزند و بگوید نماینده فلان شرکت است، برای اینکه مطمئن باشیم، باید گفته‌اش را اثبات کند. در رمزارزها و بلاکچین، ما از جفت کلید خصوصی و عمومی استفاده می‌کنیم که وقتی یک دیتا توسط یکی از بازیگران سیستم منتشر می‌شود، قبلش با استفاده از آن کلید خصوصی امضا شده و هیچ‌کس به غیر آن شخص آن کلید خصوصی را ندارد؛ بنابراین بعدها هم نمی‌تواند انکار کند که کس دیگری به جز من سند را امضا و یا دیتا را منتشر کرده است. از این ویژگی می‌توان در حوزه‌های مختلفی از جمله در ثبت اسناد و انتخابات استفاده کرد.
نیاز به تهیه سند ملی درباره بلاکچین
موضوع دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد، تهیه سند ملی برای وضعیت بلاکچین و رمزارزهاست؛ تقی‌پور در این باره با بیان اینکه مرکز ملی فضای مجازی در سطح کلان ملی باید به سرعت یک سند ملی را درباره بلاکچین تهیه کند، افزود: این مرکز باید مشخص کند که اینکه چطور به این حوزه وارد شویم و چارچوب فعالیت‌ها به چه نحو باشد. با توجه به توانمندی که این فناوری دارد، باید حتما از لایه دانشی وارد شویم و اگر از لایه محصول وارد این فناوری شویم، اشتباه استراتژیک است. وقتی محصولاتی وارد می‌شود، خصوصا محصولات نرم‌افزاری و پیچیده با تکنولوژی بالا که همه این ویژگی‌ها در بلاکچین موجود است، اگر محصول خارجی باشد و ما بدون اطلاع از دانش و فناوری‌های آن صرفا مصرف‌کننده این محصول باشیم، اولین ضررش اقتصادی است و اینکه با این همه استعداد و ظرفیت علمی و داخلی ما وابسته به خارج خواهیم بود و اگر از همین ابتدا به درستی وارد نشویم، شاید فاصله به حدی شود که نتوانیم دیگر رد آن را بگیریم. بنابراین باید از همین ابتدا با دانش فنی و فناوری و بعد محصول به آن بپردازیم. اگر اینگونه باشد، چرخه مثتبی ایجاد می‌شود که برای کشور لازم است.
وی همچنین اظهار کرد: این موضوع اواخر سال ۱۳۹۶ در شورای عالی فضای مجازی مطرح و تاکید شد که نیاز است کشور در این زمینه سیاست‌هایی را مشخص کند، منتهی برخورد فعالی نشد. اعلام کردند دولت دارد کارهایی می‌کند و اینکه در قالب یک لایحه از کمیسیون اقتصادی دولت، با همکاری مرکز ملی اقداماتی شروع و بعد مراتب قانونی آن طی شود. اما از آن موقع زمان زیادی گذشته است. در حالی‌که می‌دانیم تغییرات در حوزه فضای مجازی به صورت کلی و خصوصا در این زمینه‌ها دقیقه‌ای و ساعتی و روزانه است، اینکه یک سال و ۸ ماه از این موضوع بگذرد و ما هنوز یک چارچوب قانونی فعال در این زمینه نداشته باشیم، می‌تواند خسارت‌های زیادی را به بار بیاورد.
به گفته او در این مدت یک بار هم گزارشی درباره ماینینگ در شورای عالی فضای مجازی ارائه دادند که دارد به مشکل تبدیل می‌شود و برق زیادی مصرف می‌کند و از سهمیه بقیه حوزه‌ها از جمله کشاورزی استفاده می‌کند که در این باره هم گفته شد باید ساماندهی شود و تعرفه مشخصی برای این کار گذاشت. بعد از آن بحث خاصی نشده است. چند بار هم به صورت تذکر پیگیری شد که دولت قرار بوده لایحه‌ای به مجلس ببرد اما این کار هنوز انجام نشده است، بعد از آن هم بحث خاصی نداشتیم.
به گزارش به‌روزترین‌ها تقی‌پور با اشاره به تاثیر حوزه بلاکچین بر اشتغال بیان کرد: ما دانش‌آموختگان بسیاری را در این حوزه داریم که بحث اشتغال برای آنها جدی است و اگر وارد این حوزه‌ها شویم، آنها مجبورند برای تامین معاش خود در شغل‌های سطح پایین و نامربوط کار کنند و شاید یکی از دلایل برخی مهاجرت‌ها همین باشد که ما از ظرفیت این دانش‌آموخته‌ها و افراد متخصص استفاده نمی‌کنیم. باید به بحث بلاکچین به صورت جدی و با یک چارچوب و چشم‌انداز ملی به سرعت و از لایه دانشی وارد شویم، نه فقط دانشگاه‌ها که به عنوان زیرساخت لازم است زیرساخت‌های علمی آن فراهم شود، بلکه به موازات در مراکز پژوهشی و بخش خصوصی به سرعت زمینه‌های توسعه و عمیق شدن در این فناوری را ایجاد کرده و زنجیره کامل دانش تا محصول را که شامل دانش فنی، فناوری، تکنولوژی، صنعت و محصول می‌شود را ایجاد کنیم.
در ادامه محمدی، درباره نظارت نهادهای مختلف بر محصولات بلاکچین اظهار کرد: در بیشتر کشورهای دنیا عموما رمزارزها تحت نظارت بانک مرکزی هستند، دارایی‌های رمزپایه تحت نظارت بورس و سایر کاربردها را هر نهادی که به آن مربوط می‌شود، نظارت دارد. در حال حاضر در کشور ما بانک مرکزی و بورس گفتند اگر متعاملان، رمزارز و دارایی رمزپایه‌ای صادر نکنند، با آنها کاری ندارند. ما در انجمن حدود شش ماه پیش به مرکز ملی فضای مجازی پیشنهاد تهیه سند ملی در حوزه بلاکچین را ارائه کردیم و طرح‌های اولیه‌ای هم رد و بدل شده، اما رگولاتور در این زمینه بسیار کند است. برای مثال در جلساتی که مهر ماه سال گذشته با وزارت نیرو داشتیم، پیش‌نویس طرحی که یک ماه پیش در هیات دولت تصویب شد، مطرح شده بود. وزارت نیرو یک ماه وقت خواست که تعرفه ماینینگ را استخراج کند اما این یک ماه وقت تا خرداد و تیر امسال ادامه داشت تا وقتی که زمان پیک برق رسید و حتی همین حالا هم بعد از یک سال تعرفه برق هنوز مشخص نشده است، این یعنی رگولاتور و یا وزارتخانه که می‌خواهند تعرفه را تعیین کنند، بسیار کند عمل می‌کنند.
بیت‌کوین و رمزارزها حرام است؟
به گفته او این موضوع را مقایسه کنید با رگولاتور کشور آمریکا، زمانی که وزیر ما اعلام کردند می‌خواهیم رمزارز ملی صادر کنیم، هنوز ما رمزارز را ایجاد نکرده بودیم که آنها قانونی را به کنگره بردند و آن را تصویب و رمزارز ما را تحریم کردند، درحالی که این رمزارز هنوز هم ایجاد نشده است. در حال حاضر مباحثی مطرح می‌شود که بیت‌کوین و رمزارزها حرام است یا حلال و اینکه آیا درست است وارد این زمینه شویم یا نه. بر قانون‌گذار واجب است که در اسرع وقت تکلیف رگولاتوری حوزه بلاکچین را مشخص کند. آنها واجبات بخش خصوصی را به مراتب تذکر می‌دهند اما واجبات رگولاتور را فراموش می‌کنند، درحالی که نامشخص بودن این حوزه هم برای دولت و هم بخش خصوصی هم برای شرکت‌ها و سازمان‌ها در درازمدت صدمه می‌زند.
به گزارش به‌روزترین‌ها وی ادامه داد: ما در مقابل سیستم بانکداری که دنیا را گرفته، یک سیستم سنتی اسلامی به اسم حواله داشتیم که سیستم حواله بانکداری مدرن مشکلات زیادی با آن دارد، اما سیستم حواله می‌تواند مشکلات فعلی منطقه ما را حل کند. سیستم حواله به علاوه سیستم بلاکچین می‌تواند منطقه ما را به یک هسته اقتصادی در آینده تبدیل کند. در سه حوزه‌ای که تقسیم‌بندی کردیم، در حوزه رمزارزها و پولی، بانک مرکزی نگاه محافظه‌کارانه‌ای داشته است. پیش‌نویش سیاست رمزارزها که بهمن ماه پارسال ارائه شد، نگاه بهتری داشت تا ابلاغیه‌ای که دو ماه پیش منتشر شد و بانک مرکزی صدور رمزارزهای با پشتوانه ارز ریال و طلا را در انحصار خودش قرار داد.
محمدی ادامه داد: مواردی که در پیش‌نویس مطرح شده و اختیار صدور رمزارزهای با پشتوانه ریال را به بانک‌ها هم داده بود، بهتر بود، اما در ابلاغیه اردیبهشت اعلام کرد که فقط خود بانک مرکزی اجازه صدور دارد. بانک مرکزی در تعامل با بخش خصوصی نبوده است. بعد از این ابلاغیه، از آنها خواستیم جلسه‌ای با بخش خصوصی داشته باشند و به ما بگویند توضیحاتش چیست اما به ما گفتند تا تعیین تکلیف این موضوع در هیات دولت، هیچ جلسه‌ای با شما نداریم. اگر بانک مرکزی صدور رمزارز را در انحصار خودش قرار داده، باید این کار را انجام دهد و اینکه خودش صادر نکند و به دیگران هم این اجازه را ندهد، باعث توقف پروژه می‌شود، کمااینکه هنوز مشخص نشده چه کسی باید رمزارز صادر کند و این کار چطور انجام شود.
رمزارز ملی، یکی از راهکارهای اصلی است
در ادامه تقی‌پور با بیان اینکه یکی از راهکارهای اصلی، داشتن رمزارز ملی است، گفت: یک سری رمزارزهای پرایوت یا محدود هستند و یک سری رمزارز عمومی، مانند بیت‌کوین. اگر ما به رمزارزهایی که پشتوانه‌شان برای ما معلوم نیست مانند بلاکچین، بدون پشتوانه قانونی در کشور بپردازیم، مشکلاتی پیش خواهد آمد. توصیه ما این است که رمزارز ملی یک شروع باشد و به سرعت تبدیل به رمزارز منطقه‌ای شود. چون در کشور ماندنش ممکن است تا حدودی مشکلات داخلی را حل کند اما پاسخگوی این نیست که بخواهیم از مزیت‌های دیگرش استفاده کنیم. اولین مزیتش تعیین و تکلیف کسب‌وکارهاست و ارزشی که می‌تواند ایجاد کند و همچنین صادرات نفت می‌تواند از این طریق به صورت پردازش‌شده انجام شود و در یک زنجیره ارزش کامل می‌تواند هم مشکلات تحریم را حل کند.
کسی روی بیت‌کوین سرمایه‌گذاری نکند
وی ادامه داد: استفاده از کاربردهای دیگر این فناوری، شروع خوبی برای ورود دانش تکنولوژی و صنعت محسوب می‌شود. مزیت‌های دیگرش این است که اساسا حوزه اقتصاد دیجیتال مبنای بسیاری از دادوستدهاست که با رمزارزها می‌توان تحولی در آن ایجاد کرد. البته به بومی بودن آن باید تاکید داشت، زیرا علی‌رغم اینکه گفته می‌شود اینها سیستم‌های توزیع‌شده بدون واسطه و کاملا مستقل هستند، شائبه‌های جدی وجود دارد که در بعضی از انواع این رمزارزها از جمله بیت‌کوین علی‌رغم ظاهر باز و مستقلش وابستگی زیادی به شرکت‌های آمریکایی و اسرائیلی دارند که تبادلات را کنترل می‌کنند، بعضی از دانشگاه‌ها از جمله دانشگاه شریف این بررسی را انجام دادند و اعلام کردند که این امکان وجود دارد. به همین دلیل من به بومی بودنش اصرار دارم و اینکه جلوی ضرر را بگیریم. بنابراین توصیه من این است کسی روی بیت‌کوین سرمایه‌گذاری نکند و البته آنها نمی‌توانند مانع ماینینگ شوند، اما باید به این موارد توجه کرد.
تقی‌پور با مقایسه فناوری بلاکچین با دیگر ابزارهای بومی اظهار کرد: چون این موضوع اساسا یک بحث اقتصادی است، طبیعتا بیزینس پلن آن با موتور جست‌وجو تفاوت دارد؛ موضوع رمزارزها کاملا شدنی است و از همان اول هم قابل سرمایه‌گذاری بود. موتور جست‌وجو بحث گسترده‌ای است. اینکه اساسا ۱۰ غول آمریکایی مانند گوگل و آمازون چه نقشی در بحث حاکمیت‌ها دارند و از منظر قدرت سایبری چه نقشی برای دولت آمریکا بازی می‌کنند، بحثش جداست. یکی از اهداف ما در قدرت سایبری، عبور از حاکمیت‌هاست. ۱۰ شرکت غول آمریکایی دارند این کار را دنبال می‌کنند، فقط هم منحصر به ما نیست. مثلا اوبر یک شرکت حمل‌ونقل آمریکایی است اما در انگلیس درباره آن هشدار داده شده، زیرا تسلط این شرکت در انگلیس، دارد به حدی می‌شود که شاید یک روزی حمل ونقل آن را مختل کند.
او با اشاره به روند شکل‌گیری رمزارز بومی در چین بیان کرد: از این منظر الگوهایی که چین دنبال کرده، مناسب است؛ مثلا در بحث همین رمزارزها، آنها تا سال ۲۰۱۳ با این بحث آشنا نبودند و چارچوب نداشتند، اول آن را برای سه سال ممنوع کردند تا وقتی که با آن آشنا شوند، بعد گفتند استخراجش مشکلی ندارد، اما هنوز در موسسات دولتی سرمایه‌گذاری در آن ممنوع است. این چارچوب‌ها می‌تواند کمک کند، ضمن اینکه بحث رمزارز ملی که امروز چین هم برای خودش دارد و عمده فعالیت‌های داخلی‌اش را با آن انجام می‌دهد، کمک زیادی کرده به اینکه هم از بحث تکنولوژیک آن عقب نمانند و هم بسیاری از مسائل اقتصاد دیجیتال خود را حل کند. چین در فناوری بلاکچین جزو اولین‌هاست، چون سرمایه‌گذاری‌های زیادی کرده است؛ کما اینکه در اقتصاد دیجیتال هم همین کار را کرده، برای مثال علی بابای چین الان جزو اولین شرکت‌های بورس نیویورک است. در بحث‌های اقتصادی ما هم باید همینطور باشیم اما شرطش فعال بودن و قانون‌گذاری سریع و پویاست؛ اینکه به سرعت خود را با این تغییرات وفق دهیم و بتوانیم آسیب‌ها را در داخل برای شهروندان کم کنیم، اما تا زمانی که چارچوب مشخصی وجود نداشته باشد، نمی‌توان کاری انجام داد.
لزوم ورود مجلس، هیات دولت و شورای عالی فضای مجازی
در ادامه این بحث محمدی در پاسخ به سوالی درباره چگونگی صدور رمزارز و امکان فنی آن اظهار کرد: بانک مرکزی می‌تواند در بستر بلاکچین این کار را انجام دهد. الان در چین سه سال است که رمزارز ملی یوآن بر بستر بلاکچین صادرشده و توسط بانک مرکزی چین گردش می‌کند. بلاکچین یک صنعت بین‌رشته‌ای است و مسائل اقتصادی، حقوقی، قانونی و امنیتی دارد؛ اینطور نیست که فقط بانک مرکزی برایش تصمیم بگیرد، مجلس، هیات دولت و شورای عالی فضای مجازی باید وارد شوند.
به گزارش به‌روزترین‌ها به گفته او تا وقتی که یک سند راهبردی فرادستی برای این موضوع نباشد هر کدام از نهادها می‌ترسند وارد شوند و وقتی هم که وارد می‌شوند، نهایت محافظه‌کاری را دارند. اما اگر یک سند راهبردی باشد تکلیف روشن است که در هر کدام از حوزه‌ها چه کسی باید نظر دهد. ما اطلاع نداریم که در نهایت تصمیم‌گیر کلان این موضوع در کشور کیست. اگر این موضوع مشخص شود، آن وقت این تصمیم‌گیر کلان می‌تواند موضوعات را به سازمان مورد نظر بسپارد. در حوزه بورس هم همینطور است. بورس می‌گوید اگر بر بستر بلاکچین اوراق بهاداری صادر نشود و تامین مالی جمعی عمومی اتفاق نیفتد، مشکلی ندارد؛ البته بورس از جهتی پاسخگوتر بوده و ما جلساتی را با کمیته‌های آنها برگزار کردیم. بورس می‌گوید اول به من ثابت شود که این فناوری ارزش افزوده‌ای دارد و از آن استفاده خواهم کرد. در حوزه‌های دیگر هم مشکلی نداریم و بخش خصوصی باید فعال شود. اما از این جهت قانون‌گذاری مشکل داریم
وی با بیان اینکه برجسته‌ترین منفعت ارز مجازی بومی این است که با حفظ حاکمیت بانک مرکزی، گلوگاه بانک‌ها را از تراکنش‌ها حذف می‌کنیم و می‌توانیم بدون نیاز به بانک‌ها اما با حفظ حاکمیت بانک مرکزی، تراکنش‌های مالی داشته باشیم، افزود: بدین ترتیب تراکنشی با رمزارز ریال در شرق آسیا، دوبی یا ترکیه انجام می‌شود و دیگر نیازی به شعبه بانک نیست. البته اشکالاتی برای این موضوع مترتب است اما منافع ملی ایران را کاملا تامین و محدودیت‌های بانک‌ها را رفع می‌کند و علت منطقی برای واکنش و توقف آن وجود ندارد.
به گفته او ممکن است تراکنش‌های بانک‌ها کم شود، اما حاکمیت بانک مرکزی حفظ می‌شود و می‌تواند نقل و انتقالات را کنترل کند و با انواع رمزارزها تعاملات فرامرزی داشته باشد. الان ما دلارتتر، یوروتتر، یوآن‌تتر و انواع رمزارزهای باثباتی داریم که ریال بانک مرکزی می‌تواند با آنها تعامل کند و انواع معاملات بین‌المللی را با آنها انجام دهیم. در حال حاضر ارزش دلارتتر، روزانه ۸۰ میلیارد دلار است، در حالی که کل گردش ایران ۱۰۰ میلیون دلار در روز است. ما می‌توانیم با استفاده از رمزارزهای باثبات که ریال یکی از آن‌هاست، بازرگانی افراد و شرکت‌ها را مقداری زیادی تسهیل کنیم.
دولت هیچ مسوولیتی در زمینه بلاکچین ندارد
وی ادامه داد: اگر طرف‌های تجاری خود را قانع کنیم که مبادلات را به جای دلار آمریکا با دلار بر بستر بلاکچین انجام دهیم. چون آمریکا می‌تواند جلوی دلار آمریکا را بگیرد، اما دلار بر بستر بلاکچین را کاری نمی‌تواند بکند. البته بیت‌کوین یک رمزارز خاص است که مسائل خودش را دارد. بیت‌کوین نوسانات زیادی دارد و برای متعاملان خطر دارد؛ در مصوبه هیات دولت هم آمده که دولت هیچ مسوولیتی در این زمینه ندارد و خود متعاملان باید ریسکش را به عهده بگیرند، اما ما گستره وسیعی داریم که می‌توانیم از آن استفاده کنیم و دلاری که بر بستر بلاکچین است، فرصت استراتژیک محسوب می‌شود و فرصت‌های زیادی در کشور است که نباید آنها را محدود به بیت‌کوین کنیم، البته در سطح دولت شاید هنوز کمی مشکلات وجود داشته باشد.
نمونه نهایی رمز ارز بومی در حال آزمایش است
همچنین راشدی درباره نمونه بومی رمزارزها بیان کرد: در حال حاضر چند پروژه در ایران انجام می‌شود که نمونه نهایی آنها آماده است و در حالت پایلوت کار می‌کنند. یکی از رمزارزهایی که شروع به کار کرده، رمزارز “پیمان” متعلق به شبکه ققنوس است که کنسرسیومی متشکل از چهار بانک است. ما هم در انجمن بلاکچین روی یک پلتفرم بلاک‌چینی قراردادهای هوشمند کار می‌کنیم که روی این پلتفرم اپلیکیشن‌های غیرمتمرکز مختلف می‌تواند پیاده‌سازی شود. انجمن بلاکچین یک تیم متشکل از چند کارگروه است که به عنوان یک نهاد هماهنگ‌کننده با فعالان صنعت بلاکچین در ایران جلسات متعدد دارند.
وی در پاسخ به اینکه آیا رمزارزهای بومی به سرنوشت موتورهای جست‌وجوی بومی گرفتار نمی‌شوند، گفت: کیفیت موتور جست‌وجوی بومی در حد رقابت با گوگل نبود اما با توجه به ماهیت اوپن‌سورس و باز رمزارزها، ما می‌توانیم رمزارزهای موجود را برداریم و تغییراتی که مدنظرمان است را روی آنها انجام دهیم. اگر ما سورس کد گوگل را داشتیم و آن را تغییر می‌دادیم و سفارشی‌سازی می‌کردیم، تفاوتی با گوگل نداشت. در بلاکچین ما این فرصت را داریم چون سورس‌کدها در اختیارمان است و می‌توانیم آنها را سفارشی‌سازی و بومی کنیم که الان هم همین کار را انجام می‌دهیم.
بلاکچین تحریم‌شدنی نیست
در ادامه تقی‌پور درباره احتمال تحریم بلاکچین و رمزارزها توضیح داد: در موضوع تحریم این موضوع پیش آمد که برخی با آی‌پی‌های ایران رمزارزها را به دست آورده بودند اما دولت آمریکا به صورت غیرقانونی و علی‌رغم اینکه حاکمیتی در این حوزه نداشت، آنها را بلاک کرد. در این موضوع هم با وجود اینکه دولت هیچ اجازه‌ای نداده بود، افراد از دولت می‌خواستند که پولشان را پس بگیرد. وقتی می‌گوییم رمزارز با پشتوانه که می‌تواند نفت و گاز و سهام در بورس باشد، امکان اینکه کسی پاسخگو باشد وجود دارد و در عین حال می‌توانیم از مزیت‌های دیگر رمزارزها استفاده کنیم. این موضوع ساده نیست اما بسیاری از کشورها از جمله روسیه، چین و هند اقداماتی در این زمینه داشتند و حاکمیت‌ها توانستند با مشارکت مردم این موضوع را مدیریت کنند. اما شرطش پیش‌کنشگر بودن است و اینکه ما علاج واقعه قبل از وقوع کنیم و اجازه ندهیم آنها آسیب وارد کنند و قشر زیادی از مردم آسیب ببینند و زمانی که کار از کار گذشته بخواهیم چاره‌اندیشی کنیم.
وی با بیان اینکه تحریم بیت‌کوین با ماهیت سیستم‌های توزیع‌شده در تناقض است، اظهار کرد: از یک طرف می‌گوییم رمزارزها مرکزیتی ندارند که قابل تحریم باشند و از طرفی می‌گوییم آنها رمزارز ما را تحریم کردند. البته آمریکا این کار را روی کاغذ کرده است و آنها بیشتر می‌خواهند کار عملیات روانی انجام دهند، وگرنه اگر رمزارز ایجاد شود، اساسا با اطلاعاتی که ما از این فناوری داریم، قابل تحریم نیست.
محمدی هم با بیان اینکه رمزارز ملی تولید نمی‌شود، بلکه صادر می‌شود، گفت: بانک مرکزی بر بستر بلاک‌چینی رمزارز ملی را صادر (issue) می‌کند. و اینکه این صادرات به معنی صادرات و واردات نیست، بلکه به این معناست که در مبادلات بین‌المللی از این رمزارز استفاده می‌کنیم. رمزارزهایی با پشتوانه پول فیات یا رمزارزهای باثبات عمدتاcentralized هستند یعنی یک نهاد مرکزی آنها را صادر کرده است، اما بلاکچین یک طبیعت توزیع‌شده دارد. برای نمونه رمزارز تتر (tether) را یک شرکت تایوانی صادر کرده است. اگر فردا دولت آمریکا بخواهد آن را تحریم کند، کل این رمزارز دچار مشکل می‌شود. رمزارز ملی ما هم می‌تواند توسط بانک مرکزی صادر شود و بانک به آن نظارت و تراکنش‌ها در حساب‌های مختلف را رصد کند و اگر لازم بود حتی موجودی‌ها در یک حساب را مسدود کند، در عین حال محدود به بانک‌ها نباشد و بدون نگرانی از تحریم‌های آمریکا در بستر بین‌المللی معامله شود.
او همچنین خاطرنشان کرد: رصد فعالیت‌ها در بستر بلاکچین با بعضی تکنولوژی‌ها قابل ردیابی است و از بعضی تکنولوژی‌ها هم می‌توان استفاده کرد که احدی از تراکنش دو واحد خبردار نشود. اینها در اختیار بانک مرکزی است و می‌تواند برای رمزارز ملی از یک تکنولوژی استفاده کرد که قابل رصد کردن برای اشخاص ثالث باشد و یا اینکه مطلقا قابل رصد کردن نباشد.
اما راشدی با بیان اینکه خود تکنولوژی بلاکچین و رمزارز بیت‌کوین ماهیتا غیرقابل تحریم است، چون سرور مرکزی وجود ندارد، افزود: بحث تحریم دو موضوع است؛ یکی بحث زیرساخت تکنولوژی است که امکان تحریم و جلوگیری از آن وجود دارد، مثلا سوئیفت یک واحد متمرکز و مرکزی است که می‌گویند سوئیفت را روی ایران بستند و سوئیفت به واسطه فشاری که تحریم‌ها روی آنها آورده، دیگر به بانک‌های ایرانی سرویس نمی‌دهد. در شبکه‌های بلاک‌چینی مخصوصا اگر عمومی باشند، ما این محدودیت فنی را نداریم و کسی نمی‌تواند از لحاظ فنی جلویش را بگیرد. تحریم سیاسی ممکن است اتفاق بیفتد مثلا آمریکا فشار بیاورد که شبکه را رصد می‌کند و اگر از آدرس ایران پولی انتقال پیدا کرد، متوجه می‌شود، بنابراین می‌تواند کشوری را از نظر کانال مالی تحریم کند، اما خود تکنولوژی را نمی‌تواند تحریم کند.
وی خاطرنشان کرد: هر کسی از بخشی از دنیا یک دستگاه دارد که به شبکه بیت‌کوین متصل می‌شود و فارم‌های ماینینگ در جاهای مختلف دنیا پخش هستند. نابودی شبکه بیت‌کوین مساوی خاموش کردن تک‌تک این کامپیوترها در خانه‌های مردم است که اصلا امکان‌پذیر نیست. اما اگر این رمزارز را جایی امانت بگذاریم، قابل تحریم است.
ماجرای مصادره کردن بیت کوین ایرانی‌ها
به گفته او موضوع مصادره کردن بیت‌کوین ایرانی‌ها مربوط به دو سال پیش است. یک شرکت آمریکایی که مثل کارگزار بورس است و در فضای رمزارز به آن exchange می‌گویند و یک سری از ایرانیان آنجا حساب داشتند و رمزارزهایشان را معامله می‌کردند، توسط این شرکت تحریم شدند. روند فعالیت در این شرکت اینطور است که افراد باید بیت‌کوین را به حساب آن شرکت واریز کرده و بعد اعتبارشان شارژ شود و هروقت بخواهند آن را برداشت کنند. به محض واریز، دیگر اختیار رمزارزها دست شخص نیست و دست شرکت است که افراد به آن اعتماد کردند؛ اما دو سال پیش این شرکت حساب‌های ایرانی را تحریم کرد و رمزارزها و پول‌هایی که امانت گذشته بودند را مصادره کرد.
استخراج بیت‌کوین، راهی برای فروش نفت
تقی‌پور با اشاره به استخراج بیت‌کوین در ایران اظهار کرد: درباره بیت‌کوین وزارت نیرو باید پیش از اینها درباره نرخ برق تصمیم می‌گرفت، اما آنها امسال این کار را کردند. در این مدت عده‌ای از برق کشاورزی برای ماینینگ استفاده کردند. اگر ما راهبرد داشته باشیم این کار می‌تواند یکی از روش‌های فروش نفت باشد، اما شرایطی دارد. از جمله شرایطش اینکه باید نگاه کنیم در چرخه تبدیل نفت به بیت‌کوین چقدر وابستگی داریم. چقدر از این ثروت به جیب داخلی و چقدر به جیب خارجی می‌رود. اگر توانستیم این حلقه‌ها را اصلاح کنیم و ارزش افزوده را در داخل نگاه داریم، بسیار عالی است و قابل منع هم نیست و از مزیت این فناوری استفاده کردیم.
وی ادامه داد: در حال حاضر اکثر ماینرهایی که به ایران آمده مربوط به تکنولوژی نسل قبل چین است و نسبت به چیزی که خود چینی‌ها امروز استفاده می‌کنند، برق زیادی مصرف می‌کند. بنابراین ما خروجی کمتری از چیزی که باید را دریافت می‌کنیم. ما در تولید ماینر وارد نشدیم. البته نه اینکه بگوییم باید وارد شویم اما هر یک از این موارد می‌تواند ارزش افزوده‌ای را داشته باشد. مثلا اینکه وقتی می‌خواهیم نفت را تبدیل کنیم به برق و بعد به بیت‌کوین، چند درصد از نیروگاه‌ها را خودمان تولید می‌کنیم. اینها معنی اقتصاد است؛ اینکه چرخه‌ها را تحلیل و بازشناسی کنیم و ببینیم چه ارزش افزوده‌ای می‌توانیم در بحث تجهیزات نیروگاهی ایجاد کنیم. اولا نفت را خام نفروختیم که خودش زنجیره ارزش ایجاد کرده و بعد اینکه توانستیم از تکنولوژی‌های نو استفاده کنیم. این تصمیمات باید بسیار زودتر گرفته شود و همین حالا هم دیر شده، اما دیرتر از این نباید شود. تصمیمی که اتخاذ شود قطعا می‌تواند هم به نفع اقتصاد کشور در این شرایط باشد، هم اینکه به حل مشکل اشتغال افراد تحصیلکرده و متخصص کمک کنیم و مهم‌تر از همه اینکه تکلیف بخش خصوصی هم معلوم می‌شود که بدانند و نتوانند بر پایه چشم‌انداز چند ساله سرمایه‌گذاری را به چه نحوی انجام دهد.
بلاکچین را به بیت‌کوین محدود نکنیم
همچنین محمدی در این باره با بیان اینکه بازار بیت‌کوین محدود به کشور نیست و نهاد متمرکزی ندارد، گفت: البته نباید بلاکچین را محدود به بیت‌کوین کرد. اگر دولت می‌خواهد استفاده از بیت‌کوین و ماینینگ آن را ممنوع کند، بهتر از این است که قانون مشخصی وجود نداشته باشد و ما در آن صورت راحت‌تریم تا اینکه وضعیت نامشخص باشد. برای رفع نگرانی درباره پولشویی FATF هم راهکارهایی را ارائه و یک سند مختص رمزارزها منتشر کرده است. اگر یک سازمان یا شرکت و شخصی بخواهد خرید و فروش رمزارز کند، می‌تواند این اطلاعات را بگیرد و صرافی‌ها می‌توانند با هم این تعاملات را داشته باشند. می‌توان برای همه اینها، راهکاری داشت که شبکه رصد شود و اگر پولی دزدیده شد، لیستی از احتمالات وجود داشته باشد. این در حالی است که از وقتی بانک مرکزی خرید و فروش بیت‌کوین را ممنوع اعلام کرده و صرافی‌های مجاز که شناخته‌شده بودند و قبلا فعالیت می‌کردند، دیگر این کار را انجام نمی‌دهند، مشکلات ۱۰ها برابر شده است.
افزایش جرایم رمزارزها پس از ممنوعیت آنها در صرافی‌ها
وی با اشاره به افزایش جرایم مربوط به رمزارزها پس از ممنوعیت ارائه آنها در صرافی‌ها اظهار کرد: پلیس فتا می‌گوید تا وقتی که صرافی‌ها بودند، در صورت بروز مشکل می‌توانستیم از آنها پیگیری کنیم اما الان حتی در کانال‌های تلگرامی ممکن است برای معامله اقداماتی انجام دهند و بعد اکانت را غیرفعال کنند و دیگر نمی‌توان موضوع را پیگیری کرد. اتفاقا اگر سازوکار قانونی مشخصی وجود داشته باشد و صرافی‌های مجاز باشند، از پولشویی جلوگیری می‌شود، مبادی ورودی و مقدار ورودی و خروجی کنترل می‌شوند، همانطور که الان صرافی‌های مجاز زیر نظر بانک مرکزی تحت نظارت بانک مرکزی فعالیت می‌کنند و ورودی و خروجی‌هایشان قابل کنترل است. استفاده از رمزارزها در کارهای مجرمانه کمتر از یک درصد است؛ درواقع حدود ۶ دهم درصد از معاملات بیت‌کوین برای کارهای مجرمانه استفاده می‌شود، این عدد را مقایسه کنید با هشت هزار میلیارد عددی که پولشویی از طریق بانک‌ها و پول نقدی اتفاق می‌افتد.
همچنین راشدی در توضیح خود از ماهیت بیت کوین و رمز ارز خاطرنشان کرد: رمزارزها اولین کاربرد بلاکچین بوده است، اما بیت‌کوین که اولین رمزارز بود، بلاکچین را اختراع کرد. مثل این است که بگوییم اولین خودرویی که اختراع شد، موتور احتراقی را درست کرد اما موتور احتراقی بعدها در موارد یگری مانند ژنراتور هم استفاده شد. الان بلاکچین یک تکنولوژی است که رمزارزها یکی از محصولاتش هستند اما اختراع بلاکچین خودش به واسطه رمزارزها اتفاق افتاده است. فعلا اصلی‌ترین کاربرد بلاکچین در دنیا رمزارزها هستند که البته کاربردهای دیگرش هم دارد افزایش پیدا می‌کند.
توصیه‌های امنیتی رمزارزها
وی با بیان اینکه آموزش در موضوع رمزارزها بسیار مهم است، گفت: اگر کسی بدون دانش وارد بازار سرمایه و بورس هم شود، پول از دست می‌دهد. اگر روزی ما وارد بازار رمزارزها شویم، چیزی شبیه بورس در انتظارمان است. اگر افراد جنبه فنی موضوع را خوب بدانند و اینکه امنیت دارایی‌هایشان را چطور تامین کنند، می‌توانند جلوی از دست دادن آن بر اثر هک و مسائل امنیتی را بگیرند، یا اینکه در بحث معاملات اگر بدانند همراه با نوسانات زیاد است و اطلاعات داشته باشند و علمی با قضیه برخورد کنند، یعنی تحلیل‌های خرید و فروش را بدانند و اینکه مسوولیت همه چیز با خودشان است؛ البته اگرچه پشتوانه دولتی در این زمینه وجود ندارد اما بازار رمزارزها محدود به ایران نیست و شرکت‌ها دارند بسیار شفاف کار می‌کنند.
راشدی با بیان اینکه موضوع ماینینگ فقط کسب درآمد نیست، بلکه یک قدرت استراتژیک هم به ایران می‌دهد، اظهار کرد: ما در موضوع رمزارز بحثی به اسم حمله ۵۱ درصدی داریم؛ این یعنی اگر بیش از ۵۰ درصد قدرت پردازشی شبکه دست یک گروه خاص، دولت یا شرکت باشد می‌توانند از انجام تراکنش‌های رمزارزها جلوگیری کنند. مثلا اگر بیش از ۵۰ درصد قدرت شبکه دست یک کشور باشد، می‌تواند از تراکنشی که مربوط به بانک مرکزی ایران است، جلوگیری کند.
به گفته او طبق آمارهای مختلفی که داریم، با برقی که ما در شبکه توزیع اتلاف می‌کنیم، می‌توانیم کل ماینینگ دنیا را پوشش دهیم. شرکت‌های آمریکایی و اسرائیلی هم درصورتی می‌توانند جلوی تراکنش‌های بیت‌کوین را بگیرند که بیش از ۵۰ درصد قدرت پردازش شبکه را داشته باشند. اما اگر ما ماینرهای بیشتری در ایران داشته باشیم، می‌توانیم با این موضوع مقابله کنیم.
استخر ماینینگ چیست؟
وی ادامه داد: موضوع دیگری هم وجود دارد به اسم استخرهای ماینینگ؛ قدرت پردازشی یک دستگاه ماینر به تنهایی در شبکه استفاده نمی‌شود. دستگاه‌های ماینینگ مختلف وصل می‌شوند به یک سرور و قدرتشان تجمیع می‌شود که به اینها استخرهای ماینینگ می‌گویند. در حال حاضر پرطرفدارترین استخرهای ماینینگ که در ایران استفاده می‌شود، شرکت‌های چینی هستند، چون استخرهای ماینینگ هم ما را تحریم کردند، اما چینی‌ها ما را تحریم نکردند.
به گفته او اما این استخرهای چینی چند ایراد دارند؛ به دلیل فاصله زیادی که ما با چین داریم و دیتایی که ارسال می‌شود به چین و برمی‌گردد، این کار تاخیر زیادی دارد و باعث می‌شود حدود ۱۰ درصد راندمان ما در ماینینگ کم شود؛ اگر ما استخر ماینینگ داخلی ایجاد کنیم، می‌توانیم قدرت پردازشی ایران را تجمیع کرده و کیفیت بهتر و بیش از ۱۰ درصد درآمد بیشتری داشته باشیم. از طرفی در شبکه بیت‌کوین و بسیاری از رمزارزهای دیگر رویه رای‌گیری وجود دارد، یعنی شبکه اوپن سورس است و هر تغییری که قرار است در شبکه ایجاد شود، به عنوان پروپوزال می‌آید و ماینرها به آن رای می‌دهند و اگر تعداد رای‌هایی که ماینرها می‌دهند، بیش از یک مقدار باشد، این تغییر انجام می‌شود. اگر ما در موضوع ماینینگ باز هم قدرت پردازشی بیشتری داشته باشیم، می‌توانیم در شبکه بیت‌کوین پروپوزال‌هایی ارائه داده و خودمان هم به آن رای دهیم و شبکه را به سمتی ببریم که منافع ماست.
راهکارهای لازم در حوزه بلاک‌چین‌و رمزارزها
رضا تقی‌پور در پایان با اشاره به راهکارهای لازم در حوزه بلاک‌چین‌و رمزارزها بیان کرد: یکی از راهکارها، مشارکت فعال دولت در شکل‌گیری رمزارز پایه ملی با پشتوانه نفت و گاز است که می‌تواند با بخش خصوصی هم همکاری کند و این کار را جلو ببرد تا برای صدور و گسترش این حوزه نقش‌آفرینی راهبردی داشته باشد. دیگر اینکه مراکزی از بدنه تخصصی و توان مالی داخل کشور اعم از دانشگاه‌ها و پژوهشکده‌ها، بخش خصوصی، متخصصان اقتصادی بانکی، جامعه‌شناسان، ریاضی‌دانان ایجاد شود که به‌صورت جامع یک نگاه کامل به این موضوع داشته باشند و همه ابعاد موضوع را بررسی کنند و با علم و آگاهی همزمان همه عناصر زنجیره ارزش را در داخل کشور فعال و کل زنجیره را دنبال کنیم.
وی تاکید کرد: ما باید بتوانیم در حوزه علوم و فنون این رشته، با مراکز معتبر بین‌المللی تعاملی برقرار کنیم که استعدادها کشف شوند و نخبگان برای ارتقای ظرفیت‌های تحقیقاتی و عملیاتی و رفع تهدیدات مبتنی بر بلاکچین با هم متصل شوند. بحث دیگر تاسیس صرافی‌های معتبر داخلی و خارجی است با حمایت ملی و قابل رقابت با صرافی‌های مطرح دنیا. موضوع دیگر، تدوین مقررات لازم برای به رسمیت شناختن استخراج ارزهای رمزپایه و راه‌اندازی مراکز استخراج چندمنظوره است. همچنین جذب سرمایه‌های بین‌المللی به واسطه پیاده‌سازی و توسعه استارت‌آپ‌های موفق مبتنی بر بلاکچین اهمیت زیادی دارد. چون پیش از رمرزارزها، بلاکچین برای کشور ضروری است و باید سرمایه‌گذاری علمی تحقیقاتی و اقتصادی زیادی در این زمینه داشته باشیم و نهایتا برنامه‌ریزی و ایجاد سازوکار لازم برای استفاده از فرصت‌های موجود در این حوزه از جمله عبور از تحریم‌ها و استرداد منابع مالی که خیلی از آنها بلوکه هستند و می‌توان خیلی از آنها را به این چرخه وارد کرد، اهمیت دارد. در انتها باز هم تاکید می کنم اینجا نقش اصلی را بخش خصوصی دانش‌بنیان دارد و حاکمیت و دولت باید ضمن تسهیل‌گری چارچوب‌های لازم برای بهره‌گیری عموم مردم را تعیین و اعمال کند تا مردم آسیب نبینند و سرمایه خرد بتوانند در این کار وارد شوند.
خواسته بخش خصوصی چیست؟
محمدی هم در پایان با بیان اینکه خواسته بخش خصوصی این است که یک نهاد حاکمیتی، شورای عالی فضای مجازی یا کمیسیون فضای مجازی در مجلس، مسوولیت هماهنگی و تقسیم کار در این حوزه را بر عهده بگیرد، افزود: باید اگر سند بالادستی بناست ایجاد شود، به صورت رسمی تهیه شود و دولت به جای تصدی‌گری و اینکه در قیمت‌گذاری وارد شود، همان وظیفه رگولاتوری را به درستی انجام دهد. البته در حوزه مبادلات دولتی فکر نمی‌کنم فعلا این امکان را داشته باشیم که از رمزارزها استفاده کنیم، مگر به صورت محدود اما برای بنگاه‌ها و اشخاص می‌توانیم با حفظ حاکمیت بانک مرکزی و دولت از آن استفاده کنیم.
به گفته او برای رفع نگرانی‌های این گذار باید یک محیط آزمایشی ایجاد شود. ما یک سال پیش پیشنهاد دادیم به رئیس سازمان مناطق آزاد که مثلا در منطقه آزاد ماکو به عنوان پایلوت، یک سری قوانین درباره رمزارزها، بیت‌کوین، ماینینگ و مبادلات این‌چنینی به صورت آزمایشی قرار دهند که اگر مشکلی داشت، شناسایی شود و اگر مشکلی نداشت، آیین‌نامه‌ای برای آن تدوین شود. اینکه حداقل در یک محیط کوچک این کار انجام شود، اما متاسفانه یا عزمی نبوده یا توانی نبوده و این کار انجام نشده است. به عنوان یک قانون‌گذار با یک محیط آزمایشی می‌توان نگرانی‌ها را تا حدی حل کرد.
راشدی نیز در پایان خاطرنشان کرد: باید به جنبه‌های مختلف این موضوع توجه شود و بیش از همه باید روی آموزش تاکید داشت، برای اینکه افراد آشنایی بیش تری با موضوع پیدا کنند. موضوع دیگر خواسته بخش خصوصی، تسریع در بحث رگولاتوری است و اینکه تکلیفشان مشخص شود و حمایت دولت از پروژه‌های تحقیقاتی و عملی که در بحث بلاکچین وجود دارد، هم تعیین شود. دولت تا جایی که می‌تواند حمایت کند و حداقل در بحث رگولاتوری فضا را طوری برای استارت‌آپ‌ها باز بگذارد، حتی در محیط آزمایشی که بتوانند فعالیت و تولید علم کنند و بعد از طریق استفاده از فناوری بلاکچین تولید ثروت کنند.
