مکانیسم ماشه علیه ایران فعال شد
شورای امنیت سازمان ملل در ۲۹ شهریور ۱۴۰۴ رسماً اعلام کرد که روند موسوم به «مکانیسم ماشه» علیه جمهوری اسلامی ایران فعال شده است؛ اقدامی که به معنای بازگشت خودکار و رسمی همه تحریم‌های پیشین این شورا، بدون امکان وتو و بدون نیاز به رأی‌گیری مجدد، محسوب می‌شود. مقام‌های کشورمان این تصمیم را «فاقد وجاهت حقوقی و سیاسی» دانسته و وعده «پاسخ متناسب» داده‌اند.
تعریف مکانیسم ماشه
به گزارش به‌روزترین‌ها فعال شدن «مکانیسم ماشه» نقطه عطف تازه‌ای در پرونده هسته‌ای ایران و روابط دیپلماتیک کشور با جهان است. این سازوکار که در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل (مصوب ۲۰۱۵) تعریف شده، ابزاری است که هر یک از اعضای برجام می‌توانند در صورت ادعای «عدم پایبندی طرف مقابل به تعهدات» فعال کنند.
وجه متمایز این سازوکار، حذف امکان وتوی روسیه و چین و بازگشت خودکار تمام تحریم‌هایی است که پیش از توافق هسته‌ای بر ایران اعمال شده بود.
«مکانیسم ماشه» یا Snapback Mechanism بندی در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت است که هدف آن ضمانت اجرای کامل برجام بود. بر اساس این بند:
- اگر یکی از طرف‌های برجام مدعی نقض تعهدات شود، پرونده به کمیسیون مشترک برجام می‌رود.
- در صورت عدم توافق، موضوع به شورای امنیت ارجاع می‌شود.
- اگر طی ۳۰ روز قطعنامه‌ای برای ادامه رفع تحریم‌ها صادر نشود، همه تحریم‌های پیشین سازمان ملل به‌طور خودکار بازمی‌گردد.
پیشینه تاریخی
برجام در تیرماه ۱۳۹۴ بین ایران و گروه ۱+۵ (آمریکا، فرانسه، بریتانیا، آلمان، روسیه و چین) به امضا رسید. در ازای محدودیت‌هایی در فعالیت‌های هسته‌ای ایران، تحریم‌های سازمان ملل، اتحادیه اروپا و آمریکا لغو یا تعلیق شد. مکانیسم ماشه به‌عنوان «ضامن فوری» برای بازگشت تحریم‌ها طراحی شد تا طرف‌های غربی در صورت «احساس خطر» بتوانند آن را فعال کنند.
تحریم‌هایی که بازمی‌گردند
با فعال‌شدن این مکانیزم، بسته کامل تحریم‌های پیش از برجام دوباره اجرا می‌شود، ازجمله:
- تحریم تسلیحاتی کامل (منع فروش و خرید سلاح و تجهیزات)
- تحریم موشکی و پهپادی (ممنوعیت فعالیت‌های مربوط به موشک‌های بالستیک و پهپادهای نظامی)
- تحریم‌های هسته‌ای (ممنوعیت همکاری علمی و فنی با ایران در حوزه هسته‌ای)
- محدودیت سفر مقامات ایرانی به برخی کشورها
- انسداد دارایی‌ها در خارج از کشور
- محدودیت صادرات نفت، گاز و پتروشیمی بر اساس قطعنامه‌های سازمان ملل
- ممنوعیت همکاری فناوری پیشرفته
زمان‌بندی اجرای تحریم‌ها
| تاریخ شمسی | رویداد |
|---|---|
| ۲۹ شهریور ۱۴۰۴ | اعلام رسمی شروع روند فعال‌سازی مکانیسم ماشه |
| ۸ مهر ۱۴۰۴ | پایان فرصت کوتاه‌مدت مذاکره برای حل اختلاف |
| ۲۸ مهر ۱۴۰۴ | بازگشت کامل تحریم‌های سازمان ملل |
| آبان ۱۴۰۴ | آغاز اجرای عملی محدودیت‌ها در بانک‌ها، حمل‌ونقل و سفرها |
واکنش رسمی ایران
وزارت امور خارجه با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد:
«این اقدام فاقد وجاهت حقوقی، مغایر با روح و متن برجام و بی‌اثر بر عزم جمهوری اسلامی برای حفظ منافع و حقوق ملت ایران است.»
یک مقام آگاه نیز گفت: «ایران اقدامات متناسب و قاطع را در دستور کار قرار داده و مسیر تعاملات منطقه‌ای خود را تقویت خواهد کرد.»
واکنش بین‌المللی
- فرانسه: امانوئل مکرون این تصمیم را «نتیجه عدم پیشرفت مذاکرات وین» دانست.
- بریتانیا و آلمان: از روند فعال‌سازی حمایت و بر بازگشت ایران به تعهدات تأکید کردند.
- روسیه و چین: با این اقدام مخالف بودند، اما نتوانستند روند را متوقف کنند.
- آمریکا: بازگشت تحریم‌ها را «پیامی روشن» به ایران خواند.
تبعات فعال شدن مکانیزم ماشه
۱. اقتصادی
- کاهش صادرات نفت و سخت‌تر شدن دریافت پول حاصل از فروش.
- افزایش هزینه بیمه و حمل‌ونقل دریایی.
- نوسان و افزایش احتمالی نرخ ارز در بازار داخلی.
۲. سیاسی
- محدودتر شدن روابط دیپلماتیک با اروپا.
- فشار حقوقی بر کشورهایی که با ایران همکاری اقتصادی دارند.
۳. اجتماعی
- رشد قیمت کالاهای وارداتی.
- کند شدن روند ورود فناوری‌های نو به کشور.
تفاوت با تحریم‌های فعلی آمریکا
تحریم‌های آمریکا یک‌جانبه و فاقد پشتوانه شورای امنیت هستند، اما مکانیسم ماشه، ابعاد جهانی و الزام‌آور حقوقی دارد. در نتیجه همه اعضای سازمان ملل ملزم به اجرای آن هستند.
راهکارهای اعلام‌شده ایران
- توسعه تجارت با کشورهای منطقه و استفاده از ارزهای محلی.
- فعال‌سازی مسیرهای جایگزین بانکی غیر وابسته به سوئیفت.
- افزایش صادرات غیرنفتی (به‌ویژه کشاورزی و معدنی) به آفریقا و آمریکای لاتین.
- تعمیق همکاری اقتصادی با روسیه، چین و اعضای پیمان شانگهای.
- مدیریت بازار ارز و کنترل نوسانات توسط بانک مرکزی.
فعال‌شدن مکانیسم ماشه علیه ایران، فصل تازه‌ای در چالش‌های سیاسی و اقتصادی کشور گشوده است. از یک سو، این اقدام می‌تواند فشارهای بین‌المللی بر تهران را افزایش دهد؛ از سوی دیگر، به گفته مقامات، ایران راهکارهای مقابله‌ای را برای حفظ ثبات اقتصادی و تداوم تعامل با جهان دنبال خواهد کرد.
راهکارها و اقدامات احتمالی ایران در مواجهه با مکانیسم ماشه
با توجه به بازگشت تحریم‌های سازمان ملل و پیچیده‌تر شدن شرایط اقتصادی و سیاسی، مقام‌های کشور مسیرهایی را برای خنثی‌سازی یا کاهش اثرات این فشارها مطرح کرده‌اند:
- توسعه تجارت منطقه‌ای و عضوگیری فعال در پیمان‌های چندجانبه گسترش مبادلات با کشورهای همسایه، اتحادیه اقتصادی اوراسیا، و گروه بریکس، با هدف کاهش وابستگی به بازارهای غربی.
- تنوع‌بخشی به ابزارهای مالی و ارزی استفاده از ارزهای محلی مانند روبل، یوان و روپیه در مبادلات، ایجاد سازوکارهای بانکی داخلی مشترک با شرکای آسیایی، و توسعه سامانه‌های جایگزین سوئیفت.
- افزایش صادرات غیرنفتی تمرکز بر صنایع غذایی، محصولات کشاورزی، معدنی و خدمات فنی-مهندسی برای جذب ارزهای پایدارتری که کمتر تحت تحریم قرار می‌گیرند.
- سرمایه‌گذاری در صنایع با ارزش افزوده بالا تقویت صنایع دانش‌بنیان و فناوری‌های بومی که نیاز کمتری به واردات تجهیزات پیشرفته از کشورهای غربی دارند.
- ارتقای دیپلماسی اقتصادی و عمومی تقویت روابط با کشورهای آفریقایی، آمریکای لاتین و آسیای جنوب شرقی برای ایجاد بازارهای جایگزین و افزایش وزن سیاسی در مذاکرات.
- مدیریت بازار داخلی و حمایت از تولید ملی سیاست‌های فعال بانک مرکزی برای کنترل نرخ ارز، و بسته‌های حمایتی وزارت صمت برای کاهش اثر شوک ارزی بر قیمت کالاهای مصرفی.
