شوک افزایش قیمت بنزین به اقتصاد ایران
چرا بنزین با وجود ظاهر «ارزان»، برای بسیاری از ایرانی‌ها گران است؟
با هر بار مطرح شدن بحث افزایش قیمت بنزین، افکار عمومی دچار نگرانی‌هایی می‌شود که ریشه در حافظه تاریخی و واقعیت معیشت مردم دارد. اگرچه کارشناسان و سیاستگذاران معمولاً قیمت بنزین ایران را در قیاس با جهان «بسیار ارزان» توصیف می‌کنند، اما واقعیت این است که در مقایسه با قدرت خرید خانوارهای شهری و به‌ویژه دهک‌های پایین درآمدی، بنزین در ایران ارزان نیست و هر افزایش قیمتی می‌تواند شوک بزرگی به زندگی میلیون‌ها نفر وارد کند.
بنزین ایران؛ قیمت پایین، بارِ سنگین بر دوش معیشت
به گزارش به‌روزترین‌ها، در نگاه اول نرخ بنزین دولتی (۳٬۰۰۰ تومان) و حتی نرخ‌های احتمالی در طرح‌های افزایش قیمت، بسیار کمتر از ارقام جهانی است. اما ملاک اصلی، نسبت قیمت بنزین به درآمد طبقات مختلف جامعه است. کافی است سهم بنزین از درآمد ماهانه یک کارگر یا خانواده کم‌درآمد را محاسبه کنید تا ببینید با وجود ظاهر ارزان، بار واقعی بنزین چقدر سنگین است.
«قیمت بنزین و درآمد ماهانه دهک پایین جامعه»
| سال | قیمت بنزین (تومان/لیتر) | درآمد ماهانه دهک سوم (تومان) | هزینه ۱۰۰ لیتر بنزین | درصد درآمد صرف بنزین | ساعت کار لازم برای ۱۰۰ لیتر* |
|---|---|---|---|---|---|
| ۱۳۹۸ | ۱,۵۰۰ | ۱,۲۰۰,۰۰۰ | ۱۵۰,۰۰۰ | ۱۲.۵٪ | ۱۸ |
| ۱۴۰۱ | ۳,۰۰۰ | ۲,۵۰۰,۰۰۰ | ۳۰۰,۰۰۰ | ۱۲٪ | ۱۹ |
| ۱۴۰۲ | ۳,۰۰۰ | ۳,۶۰۰,۰۰۰ | ۳۰۰,۰۰۰ | ۸.۳٪ | ۱۳ |
| ۱۴۰۴ (سناریو ۸,۰۰۰) |
۸,۰۰۰ | ۵,۰۰۰,۰۰۰ | ۸۰۰,۰۰۰ | ۱۶٪ | ۲۷ |
| ۱۴۰۴ (سناریو ۱۰,۰۰۰) |
۱۰,۰۰۰ | ۵,۰۰۰,۰۰۰ | ۱,۰۰۰,۰۰۰ | ۲۰٪ | ۳۳ |
| ۱۴۰۴ (سناریو ۱۵,۰۰۰) |
۱۵,۰۰۰ | ۵,۰۰۰,۰۰۰ | ۱,۵۰۰,۰۰۰ | ۳۰٪ | ۵۰ |
*ساعت کار براساس حداقل حقوق وزارت کار مرداد ۱۴۰۴ و مزد تقریبی ساعتی ۳۰,۰۰۰ تومان (در سال ۱۴۰۴)
مبالغ و سهم هزینه در سناریوهای ۸، ۱۰ و ۱۵ هزار تومانی محاسبه شده است.
چرا بنزین این‌قدر سهم بودجه دارد؟
رای خانوارهای دهک پایین و کارگران، فقط هزینه ۱۰۰ لیتر بنزین، حدود ۱۰ تا ۳۰ درصد کل درآمد ماهانه را در سناریوهای مختلف می‌بلعد!
به زبان ساده، کارگری با حداقل حقوق سال ۱۴۰۴ باید بین ۲۷ تا ۵۰ ساعت کار کند تا فقط بنزین مصرفی یک ماه خانواده‌اش را تأمین کند؛ یعنی در سناریوی ۱۵٬۰۰۰ تومانی، تقریباً دو هفته کاری فقط صرف هزینه بنزین می‌شود. هر شوک جدید قیمتی، این فشار را دوچندان می‌کند.
مقایسه با جهان
شاید قیمت اسمی بنزین ایران کم باشد، اما در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، سهم بنزین از درآمد زیر ۳٪ است (مثلاً یک راننده آمریکایی با دستمزد یک روز، دو باک بنزین پُر می‌کند). در ترکیه و عراق نیز هزینه بنزین عمدتاً کمتر از ۶٪ درآمد خانوار است. اما در ایران، برای دهک‌های متوسط و پایین جامعه، این عدد بسیار بالاتر است.
جدول مقایسه‌ای بنزین؛ ایران و ۵ کشور دیگر
| کشور | قیمت بنزین (دلار/لیتر) |
درآمد ماهانه کارگر (دلار) |
هزینه باک ۴۰ لیتر (دلار) |
درصد درآمد صرف یک باک |
ساعت کار برای یک باک* |
|---|---|---|---|---|---|
| ایران (رسمی) |
0.016 | 112 | 0.65 | 0.6% | 1.4 |
| ایران (آزاد ۸,۰۰۰) |
0.087 | 112 | 3.48 | 3.1% | 7.5 |
| ایران (آزاد ۱۰,۰۰۰) |
0.108 | 112 | 4.34 | 3.9% | 9.3 |
| ایران (آزاد ۱۵,۰۰۰) |
0.163 | 112 | 6.52 | 6.3% | 15 |
| ترکیه | 1.45 | 900 | 58 | 6.4% | 10.5 |
| امارات | 0.88 | 2300 | 35 | 1.5% | 2.3 |
| آلمان | 2.15 | 2900 | 86 | 2.9% | 3 |
| آمریکا | 1.10 | 3300 | 44 | 1.3% | 1.7 |
| عراق | 0.55 | 650 | 22 | 3.4% | 3.7 |
*بر مبنای حداقل حقوق ۱۰.۳ میلیون تومان، دلار آزاد ۹۲ هزار و دستمزد ساعتی ۴۲۹۲۰ تومان (مرداد ۱۴۰۴)
برای مشاهده توضیحات هر سناریو بنزین ایران، نشانگر موس را روی عددها ببرید.
در ترکیه، عراق، آلمان و حتی آمریکا، قیمت بنزین با وجود گران‌تر بودن اسمی، سهم کمتری از درآمد ماهانه کارگر را به خود اختصاص می‌دهد. اما در ایران (با دلار آزاد)، هرچند قیمت اسمی ارزان است، اما به‌دلیل درآمد پایین طبقات کارگری، پر کردن یک باک بنزین می‌تواند تا ۱۵ ساعت کار نیاز داشته باشد؛ چیزی نزدیک به ترکیه فقیر! در آلمان و آمریکا یک کارگر با نصف تا یک روز کار می‌تواند باک را پُر کند، اما در ایران امروز (محاسبه آزاد)، باید حدود یک روز کامل و شاید بیشتر، کار کند. در امارات، سهم بنزین در درآمد کارگر در پایین‌ترین سطح منطقه است.
آنچه فشار بنزین را “دردناک” می‌کند صرفاً نرخ آن نیست؛ بلکه شکاف عمیق بین درآمد و هزینه معیشت است. افزایش قیمت بنزین حتی به بهانه اصلاح یارانه پنهان، بدون حمایت هدفمند از اقشار متوسط و پایین، معادل فشار مستقیم بر سفره خانواده‌ها و جهش هزینه‌های روزمره خواهد بود.
افزایش قیمت بنزین نه فقط یک عدد ساده در پمپ‌بنزین‌ها، بلکه پیامی روشن برای جامعه است؛ پیامی از فاصله گرفتن سیاست‌های اقتصادی از واقعیت معیشت مردم. در شرایطی که شکاف درآمدی هر روز عمیق‌تر می‌شود، هر تغییر قیمتی حتی در کالاهایی که ظاهراً ارزان به دست مردم می‌رسند می‌تواند زمینه‌ساز نارضایتی و کاهش اعتماد عمومی شود. تجربه‌های گذشته نشان داده که بدون توجه به قدرت خرید واقعی خانوارها، سیاست‌های افزایش قیمت نه‌تنها به صرفه‌جویی منجر نمی‌شود، بلکه هزینه‌های پنهان بزرگ‌تری را به اقتصاد تحمیل می‌کند.
در نهایت، بنزین برای بسیاری از ایرانیان تنها «یک سوخت» نیست؛ بلکه معیاری است از تاب‌آوری اقتصاد خانواده ایرانی و سنجه‌ای برای عدالت اقتصادی. تصمیم‌گیران اگر به دنبال افزایش تاب‌آوری جامعه در برابر شوک‌های قیمتی هستند، چاره‌ای جز توجه همزمان به اصلاح نظام یارانه‌ای، رشد درآمد طبقات پایین و طراحی سیاست‌های جبرانی هدفمند ندارند. تجربه کشورهای موفق نشان می‌دهد مسیر عبور از بحران‌های این‌چنینی، تنها با تکیه بر شفافیت، حمایت اجتماعی و واقع‌بینی در سیاستگذاری ممکن است.
