خطرناک‌ترین آسیب‌های اشعه UV
تماس بی‌احتیاط با اشعه uv ممکن است آسیب‌هایی به مراتب فراتر از یک آفتاب‌سوختگی ساده ایجاد کند؛ از پیری زودرس پوست تا سرطان و نابینایی. با واقعیت‌های تلخ و خطرناک این اشعه بیشتر آشنا شوید.
تعریف و ماهیت اشعه uv
به گزارش به‌روزترین‌ها اشعه uv، کوتاه‌شده عبارت Ultraviolet Radiation است و به معنای تابش فرابنفش از نوعی انرژی نامرئی در طیف الکترومغناطیس است که عمدتاً از نور خورشید منتشر می‌شود. این اشعه دارای سه نوع اصلی است: UVA، UVB و UVC.
- UVA: طول موج بلندتر و نفوذ بیشتر به پوست
- UVB: انرژی بیشتر، نقش اصلی در آفتاب‌سوختگی
- UVC: بیشتر جذب لایه اوزون می‌شود و به زمین نمی‌رسد.
برای اطلاعات پایه‌ای‌تر درباره اشعه uv این مقاله را بخوانید.
منابع اشعه uv و نحوه تماس با بدن
بیشترین میزان اشعه uv روزانه، از خورشید منشا می‌گیرد. البته برخی ابزارهای ساخت بشر مثل سولاریوم، لامپ‌های UV برای ضدعفونی، لامپ‌های سیاه، و حتی برخی منابع فلورسنت نیز تولیدکننده uv هستند.
تماس بدن با اشعه uv معمولاً به‌صورت مستقیم (قرارگیری در مقابل نور) و غیرمستقیم (بازتاب نور از سطوح مختلف مثل آب، برف یا شن) رخ می‌دهد.
سطوح برفی تا ۸۵٪ اشعه uv را بازتاب می‌دهند و آب یا شن‌های ساحل نیز می‌توانند شدت تابش را به طور محسوسی افزایش دهند.
اثرات کوتاه‌مدت قرار گرفتن در معرض اشعه uv
هرچند آسیب‌های جدی‌تر اغلب تدریجی‌اند، اما برخی پیامدها خیلی سریع ظاهر می‌شوند:
- قرمزی و التهاب پوست: به ویژه طی چند ساعت پس از قرارگیری در معرض نور شدید
- آفتاب‌سوختگی: در صورت بی‌احتیاطی حتی یک روز در کنار دریا
- سوزش و خارش چشم: یک نشانه هشداردهنده پس از قرار گرفتن طولانی‌مدت در فضای آزاد
- تاول‌های پوستی یا پوسته‌شدن
حتی این علائم خفیف‌تر نشانه آسیب عمیق‌تر به سلول‌ها هستند.
آسیب‌های جدی و بلندمدت اشعه uv بر بدن
الف) آسیب‌های پوستی
۱) آفتاب‌سوختگی‌های مکرر و مزمن
هر بار که پوست آفتاب‌سوخته می‌شود، آسیب به سلول‌های بنیادی و لایه‌های عمقی پوست وارد می‌آید. تکرار این پدیده، در کودکان و نوجوانان خطر ابتلا به ملانوم (خطرناک‌ترین نوع سرطان پوست) را تا چندین برابر افزایش می‌دهد.
۲) پیری زودرس و تخریب بافت‌های عمیق
مطالعات نشان داده‌اند که بیش از ۸۰٪ نشانه‌های پیری پوست (چین‌وچروک، افتادگی، تیرگی، خشکی، خشونت بافت) ناشی از اشعه uv و فرآیند فوتواِیجینگ است:
- تخریب پروتئین‌های کلاژن و الاستین
- تسریع کاهش رطوبت پوست
- افزایش ضخامت لایه شاخی و خشن‌شدن بافت
- شلی پوست در سنین پایین‌تر
۳) ایجاد لک و تغییر رنگ پوستی
کک و مک یا ملاسما، نتیجه قرارگیری بیش از حد در معرض نور خورشید و تجمع غیرطبیعی ملانین است. درمان این لک‌ها اغلب دشوار و پرهزینه است.
۴) افزایش ریسک انواع سرطان پوست
پررنگ‌ترین هشدار درباره اشعه uv، افزایش قطعیه شانس ابتلا به چندین نوع سرطان است:
- ملانوم پوست (عامل اکثریت مرگ‌های ناشی از سرطان پوست)
- سرطان سلول‌های سنگفرشی
- کارسینوم سلول‌های بازال
شواهد پزشکی نشان داده حتی یکبار آفتاب‌سوختگی تاول‌دار در کودکی یا نوجوانی، می‌تواند ریسک ملانوم بزرگسالی را تا دو برابر افزایش دهد.
۵) تغییرات ساختاری و ژنتیکی سلول‌های پوست
نفوذ طولانی به لایه‌های عمقی می‌تواند منجر به تغییر و جهش در DNA سلول شده و مسیر را برای تومورهای بدخیم باز کند.
ب) آسیب‌های چشمی ناشی از اشعه uv
۱) فوتوکراتیت یا سوختگی قرنیه
مواجهه با uv شدید (مثلاً در کوهنوردی یا اسکی بدون عینک مناسب) سبب التهاب سطحی قرنیه می‌شود که نشانه‌هایی همچون درد، اشک‌ریزش و تاری دید ایجاد می‌کند.
۲) آب مروارید (کاتاراکت)
مطالعات WHO نشان می‌دهد بخش قابل توجهی از بروز آب مروارید با قرارگیری طولانی‌مدت در معرض uv ارتباط دارد. این بیماری عامل اصلی نابینایی قابل پیشگیری در جهان است.
۳) تحلیل ماکولا (ARMD)
بزرگ‌سالان مسن با مواجهه زیاد به اشعه uv، در معرض آسیب به سلول‌های حساس مرکز بینایی چشم (ماکولا) قرار دارند که می‌تواند نابینایی دائمی ایجاد کند.
۴) رشد غیرطبیعی عروق خونی یا بافت‌ها روی سفیدی چشم
این حالت پتریژیوم نام دارد و می‌تواند با کاهش دید یا حساسیت دائمی همراه شود.
ج) آسیب‌های اشعه uv به سیستم ایمنی
نفوذ اشعه uv به پوست، عملکرد سلول‌های ایمنی (خصوصاً سلول‌های لانگرهانس) را مختل کرده و باعث کاهش مقاومت پوست در برابر عفونت یا سرطان می‌شود.
حتی ممکن است ایمنی کل بدن ضعیف شود و خطر ابتلا به برخی بیماری‌های ویروسی یا حتی برخی واکسن‌ها کاهش یابد.
د) آسیب‌های DNA و جهش ژنتیکی
اشعه فرابنفش می‌تواند سبب ایجاد جهش‌هایی در زنجیره DNA شود. نتیجه این رخدادها نه‌تنها سرطان، بلکه پیری سلولی و احتمال نارسی و بدشکلی سلول‌های جدید می‌باشد.
هـ) تأثیرات اشعه uv بر روی سایر اندام‌های بدن
- سیستم عصبی: برخی پژوهش‌ها نشان از تأثیرات غیرمستقیم اشعه uv در تضعیف اعصاب محیطی دارند.
- تشدید بیماری‌های مزمن: افراد دارای بیماری‌های مزمن پوستی (مثل لوپوس) پس از تماس با uv ممکن است تشدید علائم را تجربه کنند.
- ایجاد یکنواختی یا ناهماهنگی رنگ پوست در مبتلایان به ویتیلیگو
۵. گروه‌های پرخطر و آسیب‌پذیر
این گروه‌ها ریسک بیشتری برای آسیب دارند:
- کودکان
- سالمندان
- افراد دارای پوست روشن
- افراد با سوابق خانوادگی سرطان پوست
- افرادی که داروهای افزایش‌دهنده حساسیت به نور مصرف می‌کنند (آنتی‌بیوتیک‌های خاص، رتینوئید، داروهای ضدافسردگی، برخی داروهای فشار خون)
۶. ارتباط شاخص uv با میزان آسیب
میزان خطر بسته به شاخص uv منطقه زندگی شما تغییر می‌کند. هرچه عدد شاخص بالاتر باشد، میزان آسیب نیز افزایش می‌یابد.
[برای اطلاع و آگاهی از شاخص‌های روزانه، به صفحه جامع شاخص uv شهرها مراجعه کنید.
شاخص‌های بالای ۶ بسیار پرخطر هستند و باید حتی در روزهای ابری هم محافظت کامل صورت گیرد.
۷. آسیب‌های اشعه uv در کودکان، زنان باردار و سالمندان
الف) کودکان
پوست نازک‌تر و حساس‌تر کودکان نور بیشتری را جذب می‌کند و سرعت آسیب سلولی بیشتر است. هر بار آفتاب‌سوختگی در کودکی، ریسک سرطان در بزرگسالی را افزایش می‌دهد.
ب) زنان باردار
تغییرات هورمونی حساسیت پوست را در دوران بارداری بیشتر می‌کند و خطر ایجاد لک‌های ملاسما افزایش می‌یابد. محافظت ویژه در این دوران الزام‌آور است.
ج) سالمندان
پیری طبیعی پوست با کاهش قدرت ترمیم سلولی همراه است و ترکیب آن با آسیب‌های اشعه فرابنفش، سرعت پیری یا ایجاد تومور را افزایش می‌دهد.
۸. رفتارهای اشتباه رایج درباره اشعه uv
- استفاده نکردن از ضدآفتاب در روزهای ابری (ابرها بخش کمی از uv را جذب می‌کنند)
- بی‌توجهی به محافظت از چشم (برخی عینک‌های غیر استاندارد حتی آسیب را بیشتر می‌کنند)
- باور غلط به اینکه شیشه‌ها همه uv را مهار می‌کنند (فقط تا حدی درست است)
- استفاده ناقص یا کم از کرم ضدآفتاب (مقدار و دفعات مصرف اهمیت حیاتی دارد)
- فکر کردن به اینکه آفتاب‌سوختگی فقط در کنار دریا یا تابستان رخ می‌دهد؛ واقعیت این است که کوهستان، برف، شن و حتی ساعت ۷ صبح در بعضی مناطق پرخطر است!
۹. راه‌های علمی محافظت در برابر اشعه uv
۱. استفاده از کرم ضدآفتاب با SPF حداقل ۳۰
- هر دو ساعت تجدید کنید، حتی در روزهای ابری یا پس از تعریق/شستشو
۲. پوشیدن لباس‌های محافظ و کلاه لبه‌دار
- پوشاندن همه سطح بدن در فضای باز و انتخاب لباس‌های تیره یا دارای پارچه بافته‌شده فشرده
۳. استفاده از عینک آفتابی با گواهی مقاومت در برابر uv
- برچسب ۱۰۰٪ محافظت از UVA و UVB مهم است
۴. پرهیز از حضور غیرضروری در ساعات اوج تابش
- معمولاً بین ساعت ۱۰ تا ۱۶
۵. آگاهی از شاخص uv
- همیشه میزان تابش uv منطقه را چک کنید، خصوصاً برای کودکان
۶. استفاده از سایه و پارچه‌های ضخیم
- رفتن زیر سایه، چتر و پارچه، کارآمدتر از تصور بسیاری افراد است
۷. توجه به دفعات مصرف ضدآفتاب
- فقط یکبار زدن کافی نیست؛ هر دو ساعت و پس از هر خیس شدن یا تعریق باید تجدید شود
۸. مصرف مکمل‌های آنتی‌اکسیدان
- رژیم غذایی سرشار از ویتامین C و E می‌تواند بخشی از آسیب‌های اکسیداتیو را کاهش دهد
۱۰. باورهای غلط درباره اشعه uv
- روزهای ابری امن هستند؛ درواقع ۸۰٪ اشعه uv از لایه ابر عبور می‌کند
- پنجره یا شیشه خودرو همه اشعه uv را می‌گیرد؛ اغلب فقط UVB توسط شیشه مهار می‌شود
- سولاریوم از نور خورشید بی‌خطرتر است؛ خطر سرطان پوست توسط اشعه uv سولاریوم بیشتر است
- تیره‌شدن پوست نشانه سلامتی است؛ در حقیقت این پاسخ دفاعی بدن به تخریب سلولی ناشی از uv است
- مصرف یکبار ضدآفتاب کافیست؛ فقط چند ساعت حفاظت ایجاد می‌کند و باید مرتب تمدید شود
۱۱. جمع‌بندی
اشعه uv، با تمام ویژگی‌های ناپیدایش، یکی از مرگ‌آورترین تهدیدهای نامرئی برای سلامت انسان است؛ چه در قالب پیری زودرس، چه سرطان، چه نابینایی یا تضعیف ایمنی. نباید این اشعه را دست‌کم بگیرید و باید با دقت و دانش کافی، عادات مراقبتی صحیحی را رعایت کنید.
اگر به سلامت خود و خانواده اهمیت می‌دهید، دانستن نکات کلیدی درباره اشعه uv و بررسی شاخص uv شهرها باید بخشی جدانشدنی از زندگی روزمره‌تان باشد.
