فوبیا چیست و آیا درمان دارد؟

زهرا خراسانی: هرچند که معمولا نمی توان فوبیا را به تنهایی درمان کرد و همراهی یک درمانگر حاذق با بیماری ضروری است. در گفت و گویی با دکتر سیما قدرتی، مدیر مسئول مرکز مشاوره نارون و مدرس دانشگاه، فوبیا را از دیدگاه رفتار درمانی بررسی کردیم:

فوبیا از نظر رفتاردرمانی به چه حالتی می گویند؟

فوبی، ترس پایدار از یک موقعیت به خصوص است که میزان درس با میزان خطرناک بودن آن موقعیت تناسبی ندارد. کسانی که به فوبی مبتلا هستند، می دانند که این ترس غیرمنطقی است؛ حتی اکثرا می دانند که این ترس از کجا شروع شده است؛ مثلا کسی که فوبی حیوانات دارد، فقط از همان حیوان خاص می ترسد و ممکن است از حیوان د یگری نترسد. در اکثر انواع فوبی شرایط به گونه ای است که معمولا فرد در دیگر قسمت های زندگی اش مشکلی ندارد و زندگی نرمالی دارد، اما وقتی با آن موضوع مواجه می شود، ترس را تجربه می کنند و علائمی را نشان می دهد. فوبی انواع مختلفی دارد مثل فوبی حیوانات، فوبی موضوعات بی جان مثل ارتفاعات و فضاهای بسته. ترس از بیماری و مرگ و نیز فوبی خون و فوبی های اجتماعی.

علائم فوبیا چیست؟

علائم شناختی، علائم هیجانی، رفتاری و بدنی چهار دسته علائم فوبیا هستند؛ البته هرکسی که فوبیا دارد، لزوما هر چهار علامت را با هم ندارد. علائم شناختی این است که فرد مدام به این موضوع فکر می کند که نکند با آن چیزی که می ترسد، مواجه شود؛ مثلا در خیابان تاریکی، حرکتی ناگهانی را پشت سر خود احساس می کند. فکر می کند «این یک کیف زن است» و میخکوب می شود.

علائم دسته بعد، هیجانی است. عواطف فرد مثل احساس دلشوره در این دسته قرار می گیرند. هم چنین اضطراب، نگرانی، ترس، وحشت زدگی. علائم بدنی هم داریم که خودش به دو دسته بیرونی و درونی تقسیم می شود. علائم درونی با افزایش ضربان قلب و تپش قلب بروز می کند، اما علائم بیرونی مثل برافروختگی صورت یا لرزش دست است. افراد نسبت به علائم هیجانی خود آگاه ترند و آن ها را بیشتر متوجه می شوند. هرقدر علائم بیشتر باشد، فوبی شدیدتر است. هرقدر علائم آشکارتر باشد، یعنی شدت ترس و فوبی بالاتر است. یک سری علائم رفتاری هستند؛ یعنی ممکن است بدنشان در شرایطی مانند حالت آماده باش یا جنگ و یا گریز قرار بگیرد.

همه افراد در سنین کودکی ممکن است فوبی را تجربه کنند. خیلی از بچه ها ترس از تاریکی یا تنها ماندن را دارند. به مرور زمان که از نظر سنی و عقلی رشد می کنند این ترس ها از بین می رود و نیازی هم به درمان ندارد، اما در یک سری افراد ممکن است علائم باقی بماند؛ پس باید درمان بشوند؛ مثلا افرادی هستند که اصلا از خانه هم خارج نمی شوند که این افراد قطعا به درمان و معالجه احتیاج دارند.

از نظر رفتاردرمانی ریشه فوبیا در چیست؟

اکثر متخصصان معتقدند که ترس و فوبی هایی که شدید هستند، ریشه ژنتیکی دارند. یعنی افرادی حتما در سابقه خانوادگی این علائم را داشته اند. اما یک سری از روان شناس های مثل رفتارگراها معتقدند که لزوما ژنتیکی نیست و ممکن است یاد گرفته شده باشد؛ مثلا اتفاقی برای فرد در دوران بچگی افتاده و ا ترسیده است. پس آن ترس در ذهنش می ماند و هر اتفاق مشابهی برایش بیفتد. همان خاطره و ترس اولیه زنده و تداعی می شود.

آیا فوبیا می تواند موجب بروز علائم شود، مثلا کسی که از دندان پزشکی می ترسد، دچار درد دندان شود؟

کسی که فوبی بیماری دارد، مدام خودش و بدنش را بررسی می کند و به دنبال علائمی شبیه به آن بیماری در خودش می گردد تا ثابت کند آن بیماری را دارد. یک نکته جالب در رابطه با فوبی بیماری این است که اگر فرد واقعا آن بیماری مبتلا شود، فوبی از بین می رود! مثلا کسی که فوبی سرطان دارد، زمانی که واقعا مبتلا شود، فوبی کم کم از بین می رود؛ چون با آن از نزدیک مواجه شده است.

در رابطه با دندان پزشکی و موارد مشابه ممکن است به دلیل ترس از چیزی بعضی علائم تشدید شود. یک سری هورمون ها ترشح می شوند که می توانند علائم بدنی برجای گذارند. کسی که مضطرب است، ضربان قلبش افزایش پیدا می کند، فشار خونش افزایش می یابد و حتی ممکن است کسی که از حمله قلبی می ترسد قلب درد بگیرد!

این به دلیل فوبی نیست به دلیل علائم شناختی و هیجانی است که تجربه می کند و از نظر فیزیولوژی اتفاقاتی در بدن می افتد. خیلی وقت ها هم واقعا قلب در نمی گیرند، بلکه فقط یک ترس از بیماری را عینا تجربه می کنند.

یک اختلالی داریم به نام اختلال وحشت زدگی. فردی که این مشکل را دارد علائم شدیدی را تجربه می کند می ترسد بمیرد. در طول درمان به فرد گفته می شود این علائم به دلیل ترس به وجود آمده و منجر به بیماری نمی شوند. اگر فرد این آگاهی را کسب کند، شدت ترس او در حملات بعدی کاهش خواهدیافت.

آیا ممکن است فوبی برگردد؟

فردی که درمان می شود، سطح آگاهی اش بیشتر می شد و ترس او به مرور و با درمان مناسب از بین می رود. احتمال برگشت اختلال فوبی وجود دارد، ولی این احتمال اندک است و اکثر افراد پس از بهبود بازگشت ندارند.

چه چیزی زمینه ساز ایجاد فوبیا می شود؟

عوامل مختلفی می توانند باعث ایجاد فوبی شوند. یکی از دلایل ریشه های ژنتیکی است. در دو سوم افراد مبتلا به فوبی یکی از منسوبین درجه یک آن ها مبتلا به فوبی از همان نوع است. یکی دیگر از عوامل ایجادکننده فوبی شرطی شدن است. اگر فرد در موقعیتی قرار گیرد که دچار ترس شود، احتمال دارد در آینده نسبت به آن موقعیت خاص دچار فوبی شود. یکی دیگر از علل زمینه ساز فوبی الگوبرداری یا سرمشق گیری است. افراد ممکن است ترس از برخی موضوعات را از اطرافیان خود یاد گرفته باشند. گاهی هم والدین با داستان ها و یا صحبت های خود ممکن است کودک را از موقعیت خاص و یا فرد خاصی بترسانند که تمام این عوامل می توانند زمینه ساز بروز فوبی شوند.

آیا همه ترس ها بد هستند و باید درمان شوند؟

ترس ها برای بقای زندگی لازم هستند. گاهی باید بترسیم تا از جانمان حفاظت کنیم. فرق ترس و فوبیا این است که ترس یک واکنش منطقی است. شدت ترس را می توانید کنترل کنید اما در فوبی شدت ترس با اتفاقی که افتاده است، هماهنگی ندارد. یعنی فرد از چیزی به شدت می ترسد که برای دیگران عادی است؛ مثلا هر فردی با دیدن یک حیوان خطرناک مانند ببر فرار می کند اما فرد مبتلا به فوبی حتی ممکن است از شنیدن نام ببر و یا دیدن تصاویر آن دچار ترس شدید شود. به طور کلی ترس ها اگر در حد معقول و متعادل باشند مشکل ساز نیستند و باعث بهبود عملکرد افراد می شوند.

درمان فوبیا چیست؟

همه ترس ها قرار نیست درمان شوند مگر اینکه در عملکرد روزانه فرد اختلال ایجاد کرده باشد. برای فوبی دو دسته درمان در سال های اخیر بسیار موفق بوده است. یکی درمان های روان تحلیلی و دیگری رفتاردرمانی. در درمان های روان تحلیلی به افراد کمک می شود ترس هایی که ریشه در ناخودآگاه آن ها دارد کشف شود. به عبارت دیگر فرد با ترس های دوران کودکی خودش مواجه می شود و به کمک درمانگر این ترس ها تحلیل و تفسیر می شوند تا آگاهی اش نسبت به اتفاقی که در گذشته افتاده و به علائمش افزایش پیدا کند. معمولا درمان  هایی که با رجوع به گذشته انجام می شوند به زمان بیشتری احتیاج دارند.

یک دسته دیگر رفتاردرمانی است که از تکنیک های کارآمدی در درمان فوبی استفاده می کنند مثل تکنیک «مواجه سازی». به این صورت که به فرد کمک می کنند با ترسش مواجه شود؛ البته اشکال ترس ها با هم متفاوت هستند، مثلا فردی که ترس از فضاهای بسته دارد و از سوار شدن به آسانسور می ترسد ممکن است تا درب آسانسور را می بیند ترسش شروع شود. فردی دیگری ممکن است با رفتن داخل آسانسور این حس را تجربه کند. فرد دیگری ممکن است حتی از رفتن به ساختمان هایی که آسانسور دارند اجتناب کند؛ پس بنابراین تکنیک مواجه سازی در افراد مختلف متفاوت است. در درجه اول باید میزان ترس بررسی و ارزیابی شود.

فوبیا چیست و آیا درمان دارد؟

گاهی وقت ها افراد در ذهنشان می توانند با ترسشان مواجه شوند و فقط در هنگام مواجه واقعی می ترسند، اما گاهی کسی که فوبیا مثلا فوبی گربه دارد حتی نمی تواند عکس گربه را هم ببیند. بعد از ارزیابی میزان شدت، برنامه درمانی برای افراد مختلف در نظر گرفته می شود. برای کسی که شدت ترس بسیار بالایی دارد، از مواجهه حضوری استفاده نمی شود و در ابتدا فرد آن صحنه ها را ذره ذره در ذهنش مجسم می کند. به محض اینکه در ذهنشان به آن موقعیت نزدیک می شوند، درمانگر با آموزش مهارت هایی مثل آرام سازی به آن ها کمک می کند آرامش خودشان را حفظ کنند. بعد که علائم ترس کم شد و فرد توانست مواجهه  را در سطح ذهنی انجام دهد در مرحله بعد، مواجه سازی حضوری انجام می شود. شاید روز اول باید با فرد دیگری تا نزدیک آسانسور برود و بار دوم تا دم آسانسور برود و…

درمان فوبی آمپول چگونه است؟

فوبی آمپول جزو فوبی های خون محسوب می شود. علائم کسانی که از محیط های پزشکی می ترسند، با کسانی که در دیگر دسته های فوبی قرار دارند، متفاوت است. این ها فشارشان پایین می افتد، از حال می روند و…

یکی از راه های درمان برای این افراد استفاده از تنش کاربردی است. در این شیوه بیمار عضلات دست ها، پاها و سینه خود را منقبض می کند تا آنجا که احساس کند صورتش گرم شده است، سپس خود را رها می کند. از روش های موثر دیگر استفاده از روش هایی مانند آرمیدگی، تغییر خودگویی ها و افکار مرتبط با ترس ات که این آموزش ها باید توسط متخصصین انجام شود. همچنین مواجهه با موقعیت ایجادکننده ترس از راه های موثر درمان است؛ مثلا این افراد می توانند در آن موقعیت حضور داشته باشند بدون اینکه تجربه ترسناک برایشان اتفاق بیفتد.

179/